Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyətinin vəziyyəti

 

Yeni QHT agentliyi vətəndaş cəmiyyətinin problemlərini həll edəcək mi?

 

Media azadlığı, internet azadlığı, vətəndaş cəmiyyətinin durumunu müzakirə etdik

 

Vətəndaş cəmiyyətinin fəaliyyətini tənzimləyən qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsinə dair Azərbaycan vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələrinin VAHİD TƏKLİFLƏR PAKETİ

Vətəndaş cəmiyyətinin fəaliyyətini tənzimləyən qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsinə dair

Azərbaycan vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələrinin

VAHİD TƏKLİFLƏR PAKETİ

Giriş

Birləşmək azadlığı hüququ malik olduğumuz ən əhəmiyyətli insan hüquqları arasındadır. Dinc toplaşmaq azadlığı ilə yanaşı bu, insanların bir araya gələrək ümumi rifah (xeyir) üçün işləmək imkanını qorumaq məqsədilə nəzərdə tutulmuş əsas hüquqlardan biridir.

Bu hüquq bir çox digər mülki, mədəni, iqtisadi, siyasi və sosial hüquqların həyata keçirilməsi üçün önəmli bir vasitədir. Birləşmək azadlığı hüququ həmçinin dialoq, plüralizm, tolerantlıq və geniş dünyagörüşünə kanal olan, azlıqlara və ya müxalif fikirlərə və ya inanclara xüsusi hörmət edilən effektiv demokratik sistemlərin yaranmasında və mövcudluğunda həlledici rol oynayır.

Birləşmək hüququnu Azərbaycan üçün yeni saymaq olar. Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra öz Konstitusiyasında bu hüququ təsbit edib, vətəndaşlar bu azadlığı ondan sonra dadmağa başlayıblar. Azərbaycanın Avropa Şurasına üzv olması ilə bu hüquq daha geniş yayılıb.

 Bu hüququn ayrılmaz hissəsini Qeyri-Hökumət Təşkilatlarında birləşmək haqqı təşkil edir. Azərbaycanda 2001-ci ildən başlayaraq daha geniş areala yayılan QHT-lərdə birləşmək hüququ uzun müddət ciddi maneələrə məruz qalıb.

Rəsmi bilgilərə görə, hazırda Azərbaycnda dörd mindən artıq QHT qeydiyyatdan keçib. Bu ilk baxışdı böyük rəqəm kimi  görünə bilər, ancaq qonşu, tərəqqidə olan ölkələrin durumu ilə müqayisədə olduqca kiçik rəqəmdir.

60 ildən artıq Azərbaycanla birgə Sovetlər Birliyinin daxilində olmuş, əhalisi 1.5 milyondan az olan Estoniyada 2015-ci ilin bilgilərinə görə, 34 mindən artıq QHT fəaliyyət göstərir. Başqa bir Sovetlər Birliyi ölkəsi, əhalisi 4 milyon civarında olan qonşu Gürcüstanda 20 mindən artıq QHT fəaliyyətdədir. Müqayəsədə Azərbaycandakı durum ürəkaçıcı deyil.

Ürəkaçıcı olmayan digər məqam ölkədə QHT mühitinin olduqca pisləşməsidir. 2013-cü ildən başlayaraq QHT mühitinə müdaxilələr hazırda olduqca gərgin vəziyyət yaradıb. Dövlət qeydiyyatına alınmış, özəlliklə gerçək fiunksiyalarını yerinə yetirən, toplumun ayrı-ayrı kəsimləri üçün faydalı olan QHT-lərin əksəriyyəti fəaliyyətini dayandırmaq zorunda qalıb.

 Bu təkliflərin təqdim edilməsinin məqsədi 2013-cü ildən başlayaraq QHT mühiti ilə bağlı yaşanan hüquqi və praktik problemləri aradan qaldırmaq, həmin problemləri yaradan qanunvericiliyin yenidən nəzərdən keçirilməsinə və demokratik hüquq prinsipləri çərçivəsində yeni qanunvericiliyin formalaşmasına hökumətin və ictimaiyyətin diqqətini çəkməkdir.

Ümumi mövqe

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyanın 58-ci, habelə, Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının 11-ci, BMT-nin “Mülki, siyasi və mədəni hüquqlara dair” Paktının 22-ci maddələrinin mahiyyətinə uyğun olaraq, birləşmək hüququnun qanuni tənzimləməsini müəyyən edən ölkə qanunvericiliyi[1] son zamanlar yaranan hüquqi problemlər də nəzərə alınaraq monitorinq edilməli və yenidən işlənməlidir.

Konstitusiyanın 58-ci maddəsində birləşmək azadlığı daha geniş şəkildə qorunur və birləşmək azadlığının həyata keçirilməsi üçün hər hansı məhdudlaşdırıcı qanuni proseduraların zəruriliyi nəzərdə tutulmur. Konstitusiya ilə nəzərdə tutulmayan bir proseduranın qanunda nəzərdə tutulması və üstəlik bu proseduralarda çoxlu məhdudlaşdırıcı normaların olması Konstitusiyanın mahiyyətinə ziddir. Qanunla birləşmək azadlığının tənzimlənməsi müəyyən məhdudlaşdırıcı proseduralara tabe tutula bilər lakin, bu proseduralar demokratik cəmiyyətdə zərurilik testinə uyğun olmalı, azadlığı məhdudlaşdıran, onu təməldən yox edən normalar yox, onun reallaşmasını asanlaşdıran və tənzimləyən normalar olmalıdır.

QHT və fondların, ictimai birliklərin, qeyri-kommersiya qurumlarının, icmaların, bir sözlə vətəndaş cəmiyyəti qurumlarının fəaliyyətini tənzimləyən qanunvericilik aktları demokratik dəyərlərə hörmət göstərən ictimaiyyətin iştirakı ilə (QHT sektorunun, siyasi partiyaların, media nümayəndələrinin, dini icmaların və müstəqil ekspertlərin aktiv iştirakı və konsensusu ilə) yenidən işlənməli, mövcud qanunlarda olan, eyni zamanda sonradan daxil edilən azadlıqları məhdudlaşdıran və daraldan, habelə onun həyata keçirilməsini çox qəliz proseduralara bağlayan normalarından təmizlənməli, azadlıqlar sadəcə Azərbaycanın qoşulduğu beynəlxalq hüquq normaları, Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin prisedent hüququ və beynəlxalq təşkilatların, o cümlədən Venetsiya Komissiyasının rəyləri nəzərə alınmaqla tənzimləyən qanunvericilik halına gətirilməlidir.

Məsələnin kökündən düzəlməsi üçün əslində bu sahədə qanunların artıq dəyişikliklər ilə düzəlmə ehtimalı çox azdır. Çünki azadlıqları nəzarət altına alıb, məhdudlaşdırmaq üçün edilən çoxsaylı dəyişiklik və əlavələrdən sonra qanunların təkrar müəyyən dəyişikliklə normal vəziyyətə gətirilməsindənsə, birbaşa yeni layihələr üzərində işləmək, azadlıqları daha çox qoruyan layihələr müzakirəyə çıxarıb qəbul etmək doğru olar. Bu addım atılanadək, ən azından birləşmək azadlığının bərpası, vətəndaş cəmiyyəti institutlarının fəaliyyətinin mümkün olması baxımından təxirəsalınmadıan aşağıdakı qanunlarda müəyyən dəyişikliklərin olması zəruridir.

“Qeyri-hökumət təşkilatları (ictimai birliklər və fondlar) haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu

A.              Qeydiyyat və fəaliyyət problemlərinin aradan qaldırılması

1.                 Konstitusiyada birləşmək azadlığı əvvəlcədən müvafiq dövlət orqanından icazə alınaraq həyata keçirilən azadlıq deyil. Odur ki, birləşmək azadlığını reallaşdırmaq istəyən və QHT, ictimai birlik quran şəxslərin, habelə xarici qeyri-kommersiya qurumlarının filial və nümayəndəliklərinin qeydiyyat proseduraları sadələşdirilməli, qeyri-kommersiya qurumlarının qeydiyyatı mətbu orqanlarda olduğu kimi bildiriş sisteminə keçirilməlidir. İstənilən hüquqi və fiziki şəxs və ya şəxslər qrupu öncədən icazə almadan birləşə bilməli və buna dair bir bildirişi müvafiq dövlət orqanına verərək, müəyyən vaxtdan sonra (ən çoxu 3 gün) sərbəst fəaliyyətə başlaya bilməlidir. Bu zaman ölkədə elektron hökumət sisteminin infrastrukturundan istifadə imkanları tam təmin edilməli, bildiriş elektron sistemə uyğunlaşdırılmalıdır. Müvafiq dövlət orqanı 3 gün ərzində eyni adda hüquqi şəxsin qeydiyyatda olması halı, habelə Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının 11-ci maddəsinin 2-ci bəndində göstərilən əsaslar istisna olmaqla, həmin təşkilatı rəsmi dövlət qeydiyyatına götürməli və təsisçilərə şəhadətnamə, habelə reyestrdən çıxarışı təqdim etməlidir. Bütün hallarda təşkilat 3 gün sonra hüquqi fəaliyyətə başlaya bilməlidir. Xarici qeyri-kommersiya qurumlarının filial və nümayəndəliklərinin qeydiyyat proseduraları da bu prinsiplərə uyğun olaraq, habelə aid olduğu ölkə qanunvericiliyində qeydiyyata alındığını təsdiqləyən və nümayəndəlik açılması, nümayəndə təyin edilməsinə dair qərarlar təqdim edilməklə qeydiyyata götürülməlidir.

2.                 QHT-lərdən tələb olunan sənədlərin dairəsi kəskin azaldılmalıdır. Təsis yığıncağının Qərarında təsisçilər haqqında  və  təşkilatın yerləşdiyi yer üzrə məlumatlar olduğundan əlavə sənədlərə zərurət faktiki olaraq yoxdur. Ümumi yığıncaq da təsisçilərə dair hər hansı dəyişiklik baş verməyib və qanuni təmsilçi dəyişməyibsə yeni məlumatların Ədliyyə Nazirliyinə təqdim olunmasının tələb edilməsi əsassız olduğundan qanunvericilikdən çıxarılmalıdır. Nümunəvi Nizamnamə qəbul edildikdən sonra nizamnamə dəyişikliyinə ehtiyac olmayacağına görə belə dəyişikliyin qeydə alınması da tələb oluna bilməz.

3.                 Qanunda QHT-lərin adına dair normaların olması, eyni adların mövcudluğu halı istisna olmaqla müəyyən adların seçilməsinin yolverilməzliyinin bildirilməsi, məqsədi ilə adın uyğunluğunun tələb edilməsi, dolaylı olaraq azadlığı məhdudlaşdıran və legitim əsaslardan birinə söykənməyən səbəblərdəndir. Qanunda belə məhdudiyyətlərin olması yolverilən deyil. Bu səbəblə adların seçilməsində gətirilən məhdudlaşdırıcı yanaşmadan imtina edilməlidir. Xüsusilə məşhur şəxslərin adının istifadəsinə görə onların yaxınlarından icazə alınması qəbuledilməzdir. Çünki, Nizami Gəncəvinin, yaxud Fizulinin, Nəsiminin irsini araşdıran bir ictimai birliyin təsisçiləri onların varislərini haradan tapıb icazə almalıdır? Bu məntiqli və icrası mümkün tələb deyil.

4.                 “Qeyri-hökumət təşkilatları (ictimai birliklər və fondlar) haqqında” Qanun ilə bərabər, QHT və Fondlar üçün Nümunəvi Nizamnamə təsdiq edilməli, bu Nizamnamədə istər birliyin, istərsə də fondun vahid idarəetmə forması müəyyən edilməli, bütün QHT-lər bu formaya uyğun idarəetmə sistemi mənimsəməlidir. Beləliklə, Nizamnamələrin qanunvericiliyə uyğunsuzluğuna dair bir iddianın ortaya çıxmasının qarşısı alınacaq. Ayrıca, bu Nümunəvi Nizamnamədə QHT-lərin Konstitusiyada və Avropa İnsan Hüquq və Azadlıqlarına dair Konvensiyada birləşmək azadlığının məhdudlaşdırılmasını tələb edən legitim əsaslar göstərilərək, QHT-lərin fəaliyyətinin çərçivəsi müəyyən edilməli, beləliklə, bu çərçivə hər kəs üçün öncədən müəyyən etdiyi və qəbul etdiyi fəaliyyət çərçivəsi olmalıdır. Nümunəvi Nizamnamədə QHT-lərin hüquqa uyğun fəaliyyət istiqamətlərini seçmək sərbəstliyi təmin edilməlidir. Beləliklə, QHT-lərin hüquqa uyğun fəaliyyəti təmin ediləcək.

5.                 QHT-lərin fəaliyyətini tənzimləyən birbaşa və əlaqəli normativ hüquqi aktlar yenidən nəzərdən keçirilməli, onların müddəaları QHT-lərin fəaliyyətini əngəlləyici olmamalı, tənzimləyici olmalıdır;

6.                 Qeyri-kommersiya qurumlarının, xarici qeyri-kommersiya qurumlarının filial və nümayəndəliklərinin fəaliyyətinə mane olan bütün legitim olmayan normalar aradan qaldıırılmalıdır. Qrant və ianələrin qeydiyyat sistemi ləğv edilməli, alınan qrant və ianələr haqqında məlumat sadəcə illik maliyyə hesabatında təqdim edilməli, qrant və ianələrə dair banklarda əməliyyat heç bir ön şərtə bağlı olmadan tam sərbəst olmalı, qrant və ianə ödənişlərində qanunla yol verilən hər iki ödəniş sistemi, nağd və köçürmə sistemi mümkün olmalıdır.

7.                 Donorların qeydiyyatını tələb edən sistemdən imtina edilməli, donorların sərbəst fəaliyyətinə mane olan bütün normalar qanunvericilikdən çıxarılmalıdır.

8.                 Xarici mənbədən alınan vəsaitlərlə xidmət göstərilməsi zamanı xidmət müqavilələrinin qeydiyyatını nəzərdə tutan normalardan imtina edilməli, mənbədən asılı olmayaraq bütün gəlirlər vergi bəyanlarında nəzərdə tutulan sistem daxilində təqdim edilməlidir.

9.                 Azərbaycanda fəaliyyət göstərən xarici QHT-lərin filial və nümayəndəliklərinin Azərbaycandakı hər hansı fəaliyyətinə məhdudiyyət qoyulmamalı, birdən çox yerdə filial  açmasına əngəl yaradılan normalar ləğv edilməli, belə qurumlarda müavin vəzifəsinin məcburi qaydada Azərbaycan vətəndaşı olması şərti qaldırılmalı, qanunvericilikdə bu tip ayrı-seçkiliklərə yer verilməməlidir.

10.             Qanunvericilikdə xarici hüquq şəxslərin nümayəndəlik və filiallarının qeydiyyatı üçün tələb olunan əngəlləyici proseduralar sadələşdirilməli, xüsusilə saziş bağlama tələbi ləğv edilməli, Azərbaycan QHT-ləri ilə onların hüquqların eyniliyi təmin edilməlidir. Yerli QHT-lər üçün tələb olunan proseduradan əlavə, xarici hüquqi şəxslərin filial və nümayəndəliklərinin qeydiyyatı üçün öz ölkəsində hüquqi baxımdan fəaliyyət göstərdiyini təsdiq edən sənədin təsdiqlənmiş surəti və təşkilatın nümayəndəlik və ya filial açmasına dair qərarını təqdim etmək yetərli olmalıdır. “Azərbaycan Respublikasında xarici dövlətlərin qeyri-hökumət təşkilatlarının filial və ya nümayəndəliklərinin dövlət qeydiyyatı ilə bağlı Sazişin hazırlanması üçün danışıqların aparılması və bağlanması Qaydaları"nın təsdiq edilməsi haqqında 16 mart 2011-ci il tarixli Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin 43 saylı qərarı ləğv edilməli, bu  mərhələdə hökumətin müdaxilə imkanları aradan qaldırılmalıdır.

11.             QHT-lərin, ictimai birliklərin fəaliyyət dairəsi qanunda legitim əsas olamadan məhdudlaşdırılmamalıdır. QHT-lərin hansı fəaliyyətlərlə məşğul ola biləcəyinin göstərilməsi birbaşa məhdudlaşdırıcı yanaşma olduğundan bu metoddan imtina edilməlidir. Fəaliyyətə məhdudiyyətlər yalnız ölkə Konstitusiyası, Konstitusiya Qanunu, AİHK-nın 11-ci maddəsinə göstərilən legitim məhdudlaşdırıcı hallar olduqda və demokratik cəmiyyətdə zəruri sosial basqıdan doğduqda balanslı şəkildə tətbiq edilə bilməlidir. Ümumiyyətlə, ada görə fəaliyyətin müəyyən edilməsi, yaxud fəaliyyətin adda da əks olunmasının tələb edilməsi, exit-poll keçirilməsinə qoyulan məhdudiyyətlər birbaşa azadlıqlara legitim olmayan müdaxilələrdir və bu metodun seçilməsi yolverilməzdir.

B.               Fəaliyyətə xitam verməyə dair problemlərinin aradan qaldırılması

            QHT-lərin fəaliyyətinə xitam verilməsi yalnız məhkəmə qaydasında olmalı:

·                     Xitam verilməyə əsas təşkil edəcək səbəb Konstitusiyon və Konvensional əsaslar göstərilməklə qanunda kifayət qədər aydın, dəqiq və ətraflı nəzərdə tutulmalı, qadağanları öncədən aydın görməyə imkan verməli və şərhində mülahizə sərbəstliyi verən qeyri-müəyyən ifadə və normalardan ibarət olmamalıdır;

·                     Xitam verilməyə əsas təşkil edəcək hüquqi səbəblərin məqsədi və nəticəsi yalnız, “Azərbaycan Respublikasında İnsan Hüquq və Azadlıqlarının Həyata Keçirilməsinin Tənzimlənməsi haqqında Konstitusiya Qanunu”nun 3.5-ci və 3.6-cı maddələrində, habelə Avropa İnsan Huquqlarının və Əsas Azadlıqların Mudafiəsi Haqqında Konvensiyanın 11-ci maddəsinin 2-ci bəndində  sadalanmış legitim ictimai mənafelərdən birinin və ya bir neçəsinin, yəni milli təhlükəsizlik, ərazi bütövlüyü, ictimai asayiş və təhlükəsizlik, iğtişaşların və cinayətin qarşısının alınması, sağlamlığın və mənəviyyatın qorunması, digər şəxslərin hüquq və azadlıqlarının mudafiəsi üçün olmalıdır;

·                     Xitam verilmə o zaman baş verməlidir ki, bu demokratik cəmiyyətin varlığı üçün zəruri olan ən mühüm dəyərlərin qorunmasına yönəlib və demokratik cəmiyyətdə son zərurət kimi tətbiq edilir. Yəni, legitim ictimai mənafeləri qorumaq üçün birləşmək azadlığını daha az məhdudlaşdıracaq başqa ağlabatan və səmərəli vasitələr tükənib;

·                     Birləşmək azadlığına son verərək QHT-nin fəaliyyətinə xitam vermə, yaxud digər cərimə sanksiyaları tətbiq etmə birləşmək azadlığına mütənasib olmalıdır, yəni legitim ictimai mənafeni qorumaqdan əldə olunan fayda məhdudlaşdırmanın (tətbiq ediləcək sanksiyalar nəzərə alınmaqla) birləşmək azadlığına vuracağı zərərdən daha üstün olmalıdır.

1.                 QHT-lərin fəaliyyətinə xitam verilməsinə əsas təşkil edən süni səbəblər Qanundan çıxarılmalıdır. QHT-nin yazılı xəbərdarlıq alması, yaxud inzibati qaydada cəzalandırılması təkbaşına onun ləğvinə əsas təşkil etməməlidir. İnzibati cərimələrin miqdarı 2008-ci ilədək olan limitlərə geri çəkilməli, ölkədə tətbiq olunan minimum əməkhaqqı indeksinə uyğunlaşdırılmalı, heç bir kommersiya məqsədi olmayan qeyri-kommersiya qurumlarının astronomik cərimələri İnzibati Xətalar Məcəlləsindən çıxarılmalıdır.

2.                 Ədliyyə Nazirliyinə QHT-lərin fəaliyyətinin qanunvericiliyə və Nizamnaməsinə uyğunluğunu yoxlanma səlahiyyətinin verilməsini tənzimləyən normalar qanunvericilikdən çıxarılmalı, QHT-lərin fəaliyyətini tamamilə məhdudlaşdıran Ədliyyə Nazirliyinin Kollegiyasının 28dekabr 2015-ci il tarixli, № 11-N saylı “Qeyri-hökumət təşkilatlarının, xarici dövlətlərin qeyri-hökumət təşkilatlarının filial və ya nümayəndəliklərinin fəaliyyətinin öyrənilməsi Qaydaları”nın təsdiq edilməsi barədə Qərarı ləğv edilməlidir.

C.              Qanunvericiliyin tətbiqini pozanlara görə məsuliyyət

1.                 QHT-lərin azadlıqlarına məhdudiyyət gətirən, əsassız olaraq qeydiyyat aparmayan, əlavə sənədlər tələb edən, süründürməçilik edən qanuni fəaliyyətinə süni maneələr yaradan hərəkətlər kim tərəfindən edilməsindən asılı olmayaraq, inzibati və cinayət məsuliyyəti yaratmalıdır. Müvafiq olaraq İnzibati Xətalar Məcəlləsinə və Cinayət Məcəlləsinə yeni maddələr əlavə edilməli, QHT-lərin fəaliyyətinə mane olan, onun hüquqlarını qanunsuz məhdudlaşdıran, qanunsuz hərəkət və hərəkətsizliklərə yol verən rəsmi şəxslər və qurumlar inzibati və hüquqi məsuliyyət daşımalı, əgər bu hərəkətlər qəsdən yaxud tamah məqsədi ilə və ya vəzifə səlahiyyətlərindən sui-istifadə edərək edilərsə cinayət məsuliyyəti nəzərdə tutulmalıdır.   

“Hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatı və dövlət reyestri haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunu

1.                 “Hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatı və dövlət reyestri haqqında” Qanunda QHT-lərə dair normalar tamamilə yenilənməli, dövlət qeydiyyatı bildiriş sisteminə görə sadələşdirilmiş formada həyata keçirilməli, legitim hüquqi məqsədə söykənməyən normalar ləğv edilməlidir.

2.                 Komersiya və qeyri-kommersiya qurumlarına görə gətirilən fərqləndirmə qeyri-kommersiya qurumlarının lehinə tamamilə yenidən formalaşmalıdr. Xarici qeyri-kommersiya qurumlarının filial və nümayəndəliklərinin qeydiyyatı yuxarıda nəzərdə tuutlduğu kimi sadələşdirilməli, Saziş şərti, habelə süni problemlər yaradan digər normalar ləğv edilməlidir.

3.                 Ümumiyyətlə 2010-2016-cı illər ərzində bu Qanuna dəyişiklik edən on fərqli qanun qəbul edilib və bunların hər birində məqsəd məhdudlaşdırıcı olub. Odur ki, texniki dəyişikliklər istisna olmaqla bu qanunların gətirdiyi məhdudlaşdırıcı normalar da qanunvericilikdən çıxarılmalıdır. Xüsusilə, “nizamnaməsində dini dəyərlərin təbliği ilə bağlı fəaliyyət istiqamətləri olan qeyri-kommersiya hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatına alınması üçün müvafiq icra hakimiyyəti orqanının rəyinin” tələb olunması hüququn siyasi mülahizəyə tabe edilməsidir və azadlıqları qeyri-legitim məhdudlaşdırmaqdadır.

“Qrant Haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunu

1.                 Bu qanuna 2009-cu ildə bir dəfə, 2013 və 2014-cü illərdə 4 dəfə müxtəlif qanunlarla 18 müxtəlif məhdudlaşdırıcı dəyişiklik və əlavələr edilib. Bunların demək olar ki hamısı məhdudlaşdırıcı xarakterli olub. Odur ki bunlardan imtina edilməlidir.

2.                 Qrant və ianələrin qeydiyyatını nəzərdə tutan normalar ləğv edilməli, alınan qrant və ianələr haqqında məlumat sadəcə illik maliyyə hesabatında təqdim edilməli, qrant və ianələrə dair banklarda əməliyyat üçün tələb olunan bildiriş təqdim etmə şərti olmadan əməliyyatlar tam sərbəst aparıla bilməli, qrant və ianə ödənişlərində qanunla yol verilən hər iki ödəniş sistemi, nağd və köçürmə sistemi mümkün olmalıdır.

3.                 Donorların qeydiyyatını tələb edən sistemdən imtina edilməli, donorların yerləşmə yerindən asılı olmayaraq ölkədə fəaliyyət göstərən istənilən vətəndaş cəmiyyəti qurumlarına, şəxslərə sərbəst qrant vermə yolu açılmalıdır. Qrantların məqsədəmüvafiqliyinin müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən edilməsini tələb edən normalar, habelə, fəaliyyətə mane olan digər bütün normalar da qanunvericilikdən çıxarılmalıdır. Qrant müqavilələrinin qeydiyyatını nəzərdə tutan Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 5 iyun 2015-ci iltaixli, № 216-saylı “Qrant müqavilələrinin (qərarlarının) qeydə alınması Qaydası”nın təsdiq edilməsi” barədə Qərarı, habelə, Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin 22 oktyabr 2015-ci il tarixli, № 339 saylı  “Xarici donorlar tərəfindən Azərbaycan Respublikasının ərazisində qrant vermək hüququnun əldə edilməsi Qaydası”nın təsdiq edilməsinə dair Qərarı ləğv edilməlidir.

4.                 “Qeyri-hökumət təşkilatının, habelə xarici dövlətlərin qeyri-hökumət təşkilatlarının filial və ya nümayəndəliklərinin qəbul etdiyi ianələrin məbləği və ianəni vermiş şəxslər barədə məlumatların təqdim edilməsi Qaydası”nın təsdiq edilməsi barədə Azərbaycan respublikası Nazirlər Kabinetinin 21 oktyabr 2015-ci il taixli, № 336 saylı Qərarı ləğv edilməlidir.

5.                 Xarici mənbədən alınan vəsaitlərlə xidmət göstərilməsi zamanı xidmət müqavilələrinin qeydiyyatını nəzərdə tutan normalardan imtina edilməli, mənbədən asılı olmayaraq bütün gəlirlər vergi bəyannamələrində nəzərdə tutulan sistem daxilində təqdim edilməli, o cümlədən “xarici mənbədən alınan qrantlardan xidməti müqavilələrin qeydə alınması”nı tənzimləyən qaydalar ləğv edilməlidir.

6.                 Qrant verilməsi və alınmasına dair donorlara, respiyentlər üçün nəzərdə tutulan bütün inzibati cərimə sanksiyaları ləğv edilməli və  İnzibati Xətalar Məcəlləsindən çıxarılmalıdır. 

“Könüllü fəaliyyət haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunu

“Qeyri-hökumət təşkilatları (ictimai birliklər və fondlar) haqqında” Qanunun 11-ci maddəsinə 2013-cü il 19 dekabrda əlavə edilən bənd təsbit edir: “Qeyri-hökumət təşkilatlarında köməkçilərin mövcudluğu və onların hüquqi statusu qeyri-hökumət təşkilatının təsis sənədləri və “Könüllü fəaliyyət haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə müəyyən edilir”.  “Könüllü fəaliyyət haqqında” Qanunun 6-cı maddəsində könüllü fəaliyyətin təşkilatçıların vəzifələri sayılmış və QHT-lər əgər onlar könüllü cəlb etməli olsalar  hökmən könüllü ilə yazılı formada müqavilə bağlamalı, könüllünün həyat və sağlamlığını bütün hallarda sığorta etdirməli, zəruri olduqda onu təlimlərə cəlb etməli, könüllü əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər barədə Azərbaycan Respublikasının Dövlət Miqrasiya Xidmətinə məlumat verməlidir. Burada işin xarakterinə baxmadan, onun qısamüddətli, yaxud birdəfəlik olmasından asılı olmayaraq eyni standartın tələb olunması doğru yanaşma deyil. Bəzən QHT-lər hansısa bir neçə saatlıq tədbirdə könüllülərin köməyindən istifadə etməli olurlar. İndiki halda artıq bu mümkün deyil. Bu tələb faktiki olaraq QHT-lərin əl-qolunu bağlamağa xidmət edir.

Ayrıca, Qanunun 10-cu maddəsində “Beynəlxalq könüllü fəaliyyətin təşkilatçıları, habelə könüllü əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər Azərbaycan Respublikasının ərazisində könüllü fəaliyyətlə yalnız Azərbaycan Respublikasının könüllü fəaliyyət təşkilatçıları ilə birgə məşğul ola bilərlər”. Bu yanaşma tam məhdudlaşdırıcı xarakterlidir. Ölkədə xarici dili könüllü tədris etmək istəyən müəyyən könüllü missiya iştirakçılarının beləliklə bütün fəaliyyət imkanları məhdudlaşdırılır. Odur ki, qanunvericilikdən bu məhdudlaşdırıcı müddəalar çıxarılmalı və mövcud normalar yumşaldılmalıdır.  

“Dini etiqad Azadlığı haqqında” Qanun və  “Dini ekstremizmlə mübarizə haqqında” Qanun

1.                 20 avqust 1992-ci ildə qəbul edilən “Dini etiqad Azadlığı haqqında” Qanun 16 dəfə fərqli qanunlarla dəyişiklik və əlavələrə məruz qalıb. Xüsusilə son 7 ildə 11 dəfə qanunla dəyişiklik və əlavə edilib. Bunların 6-ı bilavəsitə 2013-2015-ci illərdə baş verib.  Cəmi 31 maddədən ibarət olan Qanuna son 7 ildə 62 fərqli əlavə və dəyişiklik olub. Bu dəyişikliklərin mütləq əksəriyyəti məhdudlaşdırıcı xarakterlidir. Bu qanunla bərabər 2015-ci ildə “Dini ekstremizmlə mübarizə haqqında” Qanun da qəbul olunaraq, bu sahədə azadlıqları maksimum məhdudiyyət altına almağa xidmət edib. Odur ki, bu qanun bütün məhdudlaşdırıcı müddəalardan təmizlənməlidir.

2.                 Qanunda dini təyinatlı ədəbiyyatın dövlət qurumu tərəfindən xüsusi nəzarət markası ilə markalanma şərti gətirilmişdır. Bu vicdan və ifadə azadlığına ciddi məhdudityyət deməkdir və qanunvericilikdən çıxarılmalıdır. 

3.                 Ölkədə dinlərarası ayrı-seçkilik yaradan xeyli müddəa qanuna salınıb. Digər dinlərdən fərqli olaraq, islam dininə aid ayin və mərasimlərin aparılması yalnız Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları tərəfindən həyata keçirilə bilər. Xaricdə dini təhsil almış Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlarına islam dininə aid ayin və mərasimlərin aparılması qadağan edilib. Bütün bu müddəalar qanunvericilikdən çıxarılmalıdır.

4.                 Dini qurumların və dini icmaların qeydiyyata alınması qaydalarına dair müddəalar gülüncdür. Qeydiyyat üçün tələb olunan sənədlər arasında “Hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatı və dövlət reyestri haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununda nəzərdə tutulmuş digər sənədlərlə bərabər“azı əlli nəfər yetkinlik yaşına çatmış şəxs və ya onların səlahiyyətli nümayəndələri, icmanın təsis protokolu və nizamnaməsi,  əlavə olunmuş  ərizə, habelə vətəndaşlığı, yaşayış yeri və doğum tarixi göstərilməklə dini icmanı təsis edən şəxslərin siyahısı, şəxsiyyətlərini təsdiq edən sənədlərin surəti,dini təlimin əsasları, o cümlədən dini icmanın yaranması tarixi, onun fəaliyyətinin forma və metodları, ənənələri, ailəyə, nikaha və təhsilə münasibət, həmin icmanın üzvlərinin hüquq və vəzifələrinə qoyulan məhdudiyyətlər barədə məlumatlar”tələb edilir. Bu məlumatların böyük əksəriyyətinin birləşmək hüququnu həyata keçirmək üçün ön şərt olması legitim yanaşma deyil və qanunvericilikdə bu formada məhdudlaşdırıcı normalar ləğv edilməlidir.

5.                 Dini icmaların qeydiyyata alınması üçün bütün sənədlərdən əlavə Dini işlər üzrə Dövlət Komitəsinin rəyinin tələb olunması hüquqi prosedurları kilidləyən və azadlığı əsassız məhdudlaşdıran normadır və ləğv edilməlidir.

6.                 Dini icmaların yalnız qeydiyyat ünvanında fəaliyyətinə icazə verilməsi, ölkə üzrə fəaliyyətinə imkan verilməməsi bir başqa məhdudlaşdırıcı yanaşmadır və ləğv edilməlidir.

7.                 İbadətgahlardan kənarda, ictimai yerlərdə dini şüarların və digər dini atributların nümayiş etdirilməsinin qadağan olunması şəxslərin sərbəst toplaşmaq hüququna və ifadə azadlığına qeyri-legitim müdaxilədir və ləğv edilməlidir.

8.                 Dini qurumların aldıqları qrantları və ianələri qeydiyyata aldırmanı nəzərdə tutan normalar, habelə buna görə müəyyən olunan məsuliyyətlər ləğv edilməlidir. Sadəcə hesabatlılıq tələb edilə bilər.  

İnzibat Xətalar Məcəlləsi, Cinayət Məcəlləsi

1.                 Vətəndaş cəmiyyətinin fəaliyyətini məhdudlaşdıran normalar qanunvericiliyə daxi edildikdən sonra İnzibati Xətalar Məcəlləsinə əlavə edilən aşağıdakı normalar tamamilə qanunvericilikdən çıxarılmalıdır:

·     “Qrant alınması (verilməsi) haqqında qanunvericiliyin pozulması”nı tənzimləyən 432-ci maddə;

·     “İanələr barədə məlumatın maliyyə hesabatına daxil edilməməsi”ni nəzərdə tutan 465-ci maddə;

·     “İanə edilən pul vəsaitlərinin nağd şəkildə verilməsi və qəbul edilməsi”ni tənzimləyən 466-cı maddə;

·     “Qeyri-hökumət təşkilatları haqqında qanunvericiliyin pozulmasını” tənzimləyən 579-cu Maddə;

·     “Qeyri-hökumət təşkilatlarının, xarici dövlətlərin qeyri-hökumət təşkilatlarının filial və ya nümayəndəliklərinin fəaliyyətinin onların nizamnamələrinə (əsasnamələrinə) və qanunvericiliyə uyğunluğunun öyrənilməsinə maneələrin törədilməsi”ni tənzimləyən  580-ci Maddə;

·     “Qeyri-hökumət təşkilatları, xarici dövlətlərin qeyri-hökumət təşkilatlarının filial və ya nümayəndəlikləri tərəfindən müvafiq icra hakimiyyəti orqanının xəbərdarlığında və ya göstərişində bildirilmiş pozuntuların vaxtında aradan qaldırılmamasını” tənzimləyən  581-ci Maddə;

·     “Xarici dövlətlərin qeyri-hökumət təşkilatlarının filial və ya nümayəndəliklərinin  fəaliyyət göstərməsi qaydalarının pozulmasını” tənzimləyən 582-ci Maddə.

2. Cinayət Məcəlləsinə yeni daxil edilən, birbaşa ifadə azadlığını icazəyə bağlayan və mahiyyət etibarı ilə cinayət əməli kimi tanınması demokratik hüquqi prinsiplərlə uyğun gəlməyən və 5 ilədək azadlıqdan mərhumetməni nəzərdə tutan aşağıdakı maddələr Cinayət Məcəlləsindən çıxarılmalıdır.

·     Maddə 167-2.  Müvafiq razılıq olmadan dini təyinatlı ədəbiyyatı (kağız və elektron daşıyıcılarında), audio və video materialları, mal və məmulatları və dini məzmunlu başqa məlumat materiallarını istehsal etmə, satış və ya yayma məqsədi ilə idxal etmə, satma və ya yayma;

·     Maddə 168. Dini məzhəbləri yaymaq və dini ayinlərin icrası adı altında fəaliyyət göstərən və bu fəaliyyətlə ictimai asayişi pozan, yaxud vətəndaşların sağlamlığına zərər vuran və ya formasından asılı olmayaraq vətəndaşların hüquqlarını pozan, habelə vətəndaşların qanunla müəyyən edilmiş vəzifələrini yerinə yetirməkdən yayındıran qrup təşkil etmə, ona rəhbərlik etmə və ya belə qrupda iştirak etmə;

·     Maddə 168-1. İslam dininə aid ayin və mərasimlərin xaricdə dini təhsil almış Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı tərəfindən aparılması və əcnəbi və ya vətəndaşlığı olmayan şəxs tərəfindən dini təbliğat aparılması.

İmzalar:

1.      Ağaəliyev Xalid, hüquqşünas, Sivil Toplum Platforması

2.      Ağayev Rövşən, iqtisadçı-ekspert, Sivil Toplum Platforması

3.      Bağırov Xalid, hüquqşünas, Sivil Toplum Platforması

4.      Cəfərov Rəsul, İnsan Hüquqları Klubu

5.      Çobanoğlu Şahvələd, jurnalist, Sivil Toplum Platforması  

6.      Əliyev İntiqam, Hüquq Maarifçiliyi Cəmiyyəti

7.      Əliyev Mehman, “Turan” İnformasiya Agentliyi, Sivil Toplum Platforması

8.      Əliyev Samir, Media və İctimai Təşəbbüslər İB

9.      Gülalıyev Oqtay, Demokratik İslahatlar uğrunda İB

10.  Hacıbəyli Rövşən, Demokratik Jurnalistika Məktəbi

11.  Hüseynov Emin, Reportyorların Azadlıq və Təhlükəsizlik İnstitutu

12.  Quliyev Ziya, Hüquq Təşəbbüsləri Mərkəzi

13.  Qurbanov Akif, Demokratik Təşəbbüslər İnstitutu

14.  Kazımlı Samir, hüquq müdafiəçisi, Sivil Toplum Platforması

15.  Kazımov Seymur, jurnalist, Sivil Toplum Platforması

16.  İbadoğlu Qubad, iqtisadçı-ekspert

17.  İmranova Aynur, Media və Demokratiyanın İnkişafına Dəstək İB

18.  İsmayıl Şəhla, Rasional İnkişaf uğrunda Qadın Assosiasiyası

19.  Mahmudov Kamran, jurnalist, Sivil Toplum Platforması

20.  Mehtiyev Azər, İqtisadi Təşəbbüslərə Yardım İB

21.  Məmmədli Anar, Seçkilərin Monitorinqi və Demokratiyanın Tədrisi Mərkəzi

22.  Məmmədli Ələsgər, hüquqşünas, Sivil Toplum Platforması

23.  Məmmədli Nəsimi, Yayımların Monitorinq Mərkəzi

24.  Mustafayev Əsabəli, Demokratiya və İnsan Hüquqları Resurs Mərkəzi

25.  Rəhimli Mehriban, Sivil Toplum Platforması

26.  Süleymanlı Bəşir, Vətəndaş Hüquqları İnstitutu

27.  Toğrul Qalib, İqtisadi Tədqiqatlar Mərkəzi

28.  Zeynallı Əvəz, “Xural” qəzeti, Sivil Toplum Platforması

29.  Zöhrab İsmayıl, İqtisadiyyatın İnkişafına Yardım İctimai Assosiasiyası

Əlaqələndiricilər:

Ələsgər Məmmədli, hüquqşünas, Sivil Toplum Platforması, +994 50 235 32 50, elesgerm@gmail.com

Rəsul Cəfərov, hüquq müdafiəçisi, İnsan Hüquqları Klubu, +99450 586 35 37, resul.j@gmail.com

---

[1] “Qeyri-hökumət təşkilatları (ictimai birliklər və fondlar) haqqında” Qanun, “Hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatı və dövlət reyestri haqqında” Qanun, “Qrant haqqında” Qanun, “Dini etiqad azadlığı haqqında” Qanun, “Dini ekstremizmlə mübarizə haqqında” Qanun, İnzibati Xətalar Məcəlləsi və Cinayət Məcəlləsinin müvafiq normaları, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin bu sahə üzrə Fərmanları, Nazirlər Kabinetinin, nazirliklərin və komitələrin bu sahə üzrə qərarları

Öz yanlışlarını görməyən hökumət uçurumun kənarında olduğunun da fərqində olmayacaq...

Jurnalist Aynurə Heydərovanın  Suallarını cavabladıq

Ələsgər Müəllim, Ədliyyə Nazirliyinin kollegiyası “Qeyri-hökumət təşkilatlarının, xarici dövlətlərin qeyri-hökumət təşkilatlarının filial və ya nümayəndəliklərinin fəaliyyətinin öyrənilməsi Qaydaları”nı təsdiq edib. Bununla bağlı mövqeyinizi öyrənmək istəyirik. 

    Sual: Ədliyyə Nazirliyinin qeyri-hökumət təşkilatlarının, xarici QHT-lərin nümyəndəliklərinin  fəaliyyəti ilə bağlı hazırladığı qaydalar barədə fikriniz maraqlıdı. Sizcə bu nə deməkdi və bu dəfə niyə dəyişikliklərə ehtiyac duyuldu?

Ələsgər Məmmədli: Bu Qaydaların bu şəkildə təsdiq olunması son 2 ildə ölkədə QHT sektoruna qarşı başladılan məhdudlaşdırma prosesinin dayanmadığını, son sürətlə davam etdiyini göstərir. Ədliyyə Nazirliyinin Kollegiyası tərəfindən hazırlanan bu Qaydalar birmənalı olaraq qanunvericiliyin müəyyən etdiyi sərhəddi aşır və QHT və xarici dövlətlərin qeyri-hökumət təşkilatlarının filial və ya nümayəndəliklərinə əlavə öhdəliklər, vəzifələr yükləyir. Bu isə QHT-lərin fəaliyyət sferasını qanunla nəzərdə tutulduğundan artıq məhdudlaşdırmaq deməkdir. Deməli, ölkədə birləşmək azadlığına ciddi müdaxilə edilir. Bu müdaxilə həm Konstitusiyanın 58-ci maddəsində göstərilən birləşmək azadlığına, həm də ratifikasiya etdiyimiz Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının 11-ci maddəsinə (birləşmək azadlığı) ziddir.   

     Sual:  2011-ci ildən, əvvəl sənəd üzərində müstəqil QHT-lərə olan basqaılar, sonra həm sənəd həm də real həyatdakı basqılar  bəzil QHT rəhbərlərinin həbsinə, digərlərinin bağlanmasına səbəb oldu. Sizcə hakimiyyətin istəyi nədi? Problemi eşitməməkdirsə, hazırda yenə problemlər səslənir. Özü də daha qabarıq. Bunu şərh edərdiz?

Ələsgər Məmmədli: 20014-cü ilə gəldiyimizdə Azərbaycanda demək olar ki siyasi fəaliyyət imkanları maksimum daraldılmış, sərbəst toplaşmaq hüququ məhdudlaşdırılmışdı. Siyasi partiyalar, siyasi fəaliyyət göstərən şəxslər bu və ya digər formada ciddi çərçivəyə salınmışdır. Media da bu prosesdən nəsibini almış, bütün teleradiolar tək iradəyə, hökumətin iradəsinə tabe edilmiş, bir çox müstəqil qəzet sıradan çıxarılmış, internet üzərindən də çoxsaylı maliyyələşmə mənbəyi şübhəli olan, amma hökumətin gizli əli ilə maliyyələşən online mətbuat yaradılmışdır. Tək istisna,  müəyyən QHT-lər və Xarici QHT-lərin nümayəndəlikləri vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı üçün səy göstərir, müstəqil fəaliyyət üçün müəyyən qrantlar ayırır və bu çərçivədə tam olmasada qismən hökumətə ictimai nəzarəti həyata keçirirdi. Hökumət, yeganə fəaliyyət göstərən bu sektoru da susduraraq, öz yanlışlarını göstərən güzgünü qırmaq qərarına gəldi. 2013-cü ilin 17 dekabrında Qeyri-hökumət təşkilatları (ictimai birliklər və fondlar) haqqında Qanuna edilən məhdudlaşdırıcı dəyişikliklər 2014-cü ilin fevralında qüvvəyə mindi və dərhal QHT və xarici dövlətlərin qeyri-hökumət təşkilatlarının filial və ya nümayəndəliklərinə qarşı başladılan məşhur cinayət işinə start verildi. Çox sayda QHT-nin hesabına həbs qoyuldu, ofisləri bağlandı, məsul şəxslər qondarma ittihamlarla həbsə atıldı, onlarla QHT fəalının ölkədən çıxışına qadağa qoyuldu, qrantların icrası dayandırıldı, yeni qrant alma yolu bağlandı, bank əməliyyatlarına blok və məhdudiyyət qoyuldu. Beləliklə, illik 50-60 milyon dollarlıq qrant alıb, vətəndaş cəmiyyətinin inkişafına, hökumətin şəffaflığına, korrupsiyanın önlənməsinə nəzarət edən, vətəndaşları maarifləndirən, peşəkarlığı artıran, yeni vərdişlər öyrədən, xeyriyyəçilik edən, sosial problemləri həll edən QHT sektoru iflic edildi və mövcud olma mübarizəsinə tərk edildi.

Hökumət düşündü ki, onun problemlərini deyən QHT sektorunu da sıradan çıxarmaqla, problemi bitirəcək və hər kəs onu tərifləyəcək. Amma bu özünü aldatmaqdan başqa bir şey deyil. İndi artıq problemləri yerli QHT-lər bəlkə yüksək səslə deyə bilmir, hesabatlar ortaya qoya bilmir. Lakin bu dəfə beynəlxalq tribunalarda bunu birbaşa məsul qurumların rəsmiləri dilə gətirir, dünya mətbuatı bunu yazır, yayır. Ayrıca, QHT sektorunu bitirməklə, problem bitməz. Çünki, problemlərin böyük əksəriyyəti idarəetmədəki problemdir, məmur özbaşınalığı, qanunların heçə sayılmasının, korrupsiyanın yaratdığı problemlərdir. Belə olmasa, ölkədə bir ildə manat 100% dəyərdən düşməz, işsizlik baş alıb getməz, iş yerləri bağlanmaz, sadə əhali etirazlarla küçələrə çıxmazdı. Bunları QHT-lər etmirdi. Tam tərsi, QHT-lər əlavə vəsaitlər ölkəyə cəlb edir, hökumətin həll etmədiyi, yaxud resurs ayıra bilmədiyi sferalara, icmalara vəsait ayırır, problemlərin həllinə yardımçı olurdu...       


  Sual: Qayıdaq qaydalara, QHT-lərlə bağlı 30-cu maddəyə əlavələr edilənə kimi (səhv eləmirəmsə) bu yoxlamalar zatən Ədliyyə Nazirliyininn Qeydiyyat və Notariat baş idarəsi tərəfindən aparılırdı. Bu dəfə iştirak edən qurumlar hansılardı və  əvvəlki yoxlamalardan hazırkılar nə ilə fərqlənir?

Ələsgər Məmmədli: Əslində, Qanunda nəzarət funksiyası Ədliyyə Nazirliyinə tanınıb. Burda bir ziddiyyət yoxdur. Bilirsiniz ki,  17 Dekabr 2013-cü ildə Qeyri-hökumət təşkilatları (ictimai birliklər və fondlar) haqqında Qanuna 30-1 maddə əlavə edildi. Diqqət edilməsi zəruri məsələ budur ki, qanuna əlavə edilən maddə bütünlükdə QHT-lərin fəaliyyətini öyrənmək və onlara yeni öhdəliklər yükləmək yox, onların fəaliyyətinin onların nizamnamələrinə (əsasnamələrinə) və Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə uyğunluğunun öyrənilməsini nəzərdə tuturdu. Əslində bu normanın özü də birləşmək azadlığı konteksindən baxdıqda, qanunvericiliyə gətirilməsi üçün demokratik cəmiyyətdə nə qədər zəruridir sualına cavab vermir. Amma məsələ bundadır ki, Ədliyyə Nazirliyinin yazdığı “Qaydalar” sanki hansısa dövlət qurumunun kargüzarlığının aparılması qaydalarıdır. O qədər detallı və müdaxiləçi.

Məsələn, qanunda QHT-nin fəaliyyətinin öz nüzamnaməsinə uyğunluğunun öyrənilməsindən bəhs etdiyi halda, Qaydaların 1.8-ci bəndi “fəaliyyəti öyrənilərkən hüquqpozuntularına şərait yaradan halların müəyyən edilərək aradan qaldırılması ilə yanaşı, onların təhlilinə və qabaqlayıcı tədbirlərə də diqqət yetirilməlidir”- deyir. Bu Qanunda nəzərdə tutulmadığı halda, Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən qanunverici orqanın yerinə keçib yaratdığı yeni normadır.  Yaxud, Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən  “QHT-lərə fəaliyyətlərində qanunvericiliyin tələblərinə əməl edilməsinin təmin olunması ilə əlaqədar dövri təlimlər təşkil edilir”- deməklə, sanki QHT-lər dövlət idarəetməsində icranın aşağı qoludur və onlar təlimləndirilir. Halbuki, QHT-lər məhz həmin Ədliyyə Nazirliyinin də fəaliyyətinə ictimai nəzarət həyata keçirə bilməlidir. İndiki halda elə yanaşılır ki, QHT-lər icradan asılı, onların tabeliyində olan bir aşağı qurumdur.

Qaydaların 2.3-bəndi ümumiyyətlə absurddur. “2.3.QHT-lər fəaliyyətlərinin öyrənilməsi zamanı ədliyyə orqanına təqdim etmək üçün öz yazışmaları üzrə kargüzarlığı aparmalı, həyata keçirdiyi layihələrin, maliyyə və mühasibat sənədlərinin, bağladığı müqavilələrin və digər sənədlərin təsdiq olunmuş surətlərini ayrıca qovluqda saxlamalıdırlar.” Ədliyyə Nazirliyinə soruşmaq lazımdır ki, QHT-nin Nizamnaməsində, Əsasnaməsində habelə, QHT-lərə belə bir məsuliyyət yükləyən heç bir Qanunda belə bir norma olmadığı halda, siz hansı əsas və səlahiyyətlə qanunverici səlahiyyətini mənimsəyərək, QHT-lər üçün belə “vəzifə” müəyyən edirsiniz? Sizə bu səlahiyyəti kim və hansı qanunvericiliklə verib?

Bu Qaydaları bu formada qəbul edən Ədliyyə Nazirliyi həm Qeyri-hökumət təşkilatları (ictimai birliklər və fondlar) haqqında Qanunun 30-1 maddənin tələbini pozub, həm də  Milli Məclisin səlahiyyətini mənimsəyib. Bu birbaşa konstitusiyanın 94-cü maddəsinin 1 və 10-cü bəndlərinin pozulmasıdır və mən düşünürəm ki, QHT-lər bu normanı məhkəmədə mübahisələndirməli, Konstitusiya məhkəməsinə götürməlidirlər.

Qaydaların 2.4-cü bəndi də eyni mahiyyətdədir və Ədliyyə Nazirliyinin səlahiyyətlərini aşmasıdır. Müddətlərlə bağlı müddəalar da konkret QHT-lərin fəaliyyətinə maneə yaradan normalardır. Aylarla yoxlama tədbirləri davam edə bilər. İctimai funksiya həyata keçirən, könüllü birləşərək, öz resursunu yaradan və fəaliyyət göstərən ictimai birliklər üçün belə normaların gətirilməsinin legitim hüquqi dayanağı yoxdur.

Ümumiyyətlə, Ədliyyə Nazirliyi dərk etməli idi ki, onlar öz qurumlarının rəsmilərinin davranışı üçün qayda hazırlaya bilər, QHT-lər üçün yox. Çünki, QHT-lər Qanunlarla və öz Nizamnamə və əsasnamələri ilə fəaliyyət göstərir. Onlar yanlız Qanunlarda və daxili sənədlərində mövcud olan vəzifələri icra etməlidir. Əsasnamə Ədliyyə Nazirliyinin əməkdaşlarının yoxlama ilə bağlı prosedurlarını tənzimləməlidir, QHT-yə vəzifə yükləməməlidir.  

  Sual: Necə düşünürsüz bu qaydalarla xarici təşkilatlar niyə Azərbaycanla əməkdaşlıqda maraqlı olsun? Ümumiyyətlə xarici təşkilatların bu sərtləşmələrlə bağlı hər hasnı bir fikri ilə qarşılaşıbsız?

     Ələsgər Məmmədli:  Mən Sizə səmimi deyim ki, heç bir beynəlxalq təşkilat, donor fəaliyyətlərə bu qədər məhdudiyyət tətbiq olunan ölkəyə yardım etmək, donor kimi fəaliyyət göstərmək, ictimai sektora investisiya qoymaqda maraqlı olmaz. Artıq Donorların qeydiyyatını tələb edən sənəd xeyli vaxtdır ki qüvvədədir. Amma hələ heç bir rəsmi məlumat yoxdur ki, kimsə gəlib Azərbaycan Hökumətinin istədiyi kimi Donor olaraq qeydiyyatdan keçib. Yəqin ki, heç olmayacaq da. Bu proses regionda qonşu ölkələrə donorların yönəlməsinə səbəb olur. Artıq 2 ildir ki, Azərbaycan QHT-ləri böyük vəsaitlərdən mərhum olub və daha əvvəllər azı ildə ayrılan 30-40 milyon dollarlıq vəsait Gürcüstan və Ermənistan vətəndaş cəmiyyətinə yönəldilir. Beləliklə, qısa müddətdən sonra biz bütün beynəlxalq platformalarda bu ölkələrin vətəndaş cəmiyyətinə uduzacağıq. Çünki, onlar vəsaitləri cəlb edir, fərdi inkişafı təmin edir, biz yerimizdə sayır, bu sektorda yetişənlərin də getməsinə səbəb oluruq. Bu bizim rəqabət gücümüzü ortadan qaldıracaq. 

 Sual: Sonuncu dəyişikliklər nəsə vəd edir?

Resim yazısı ekle

Ələsgər Məmmədli: Bu normaların qəbul edilməsi, cəmiyyətdə vətəndaş cəmiyyətinə yönələn basqıların dayandığı, yaxud səngidiyi fikrinin səhv olduğunu göstərdi. Anlaşıldı ki, vətəndaş cəmiyyətinin fəaliyyətində hökumət maraqlı deyil və bu sektoru tamamilə ram edib, özünə bağlamadıqca, dayanmayacaq. Onsuz da, bu sferada sayca böyük əksəriyyət qurumlar hökumətin yanında və yedəyində idi. Müxtəlif Dəstək Fondları adı altında dövlət büdcəsindən ayrılan vəsaitdən pay almaq üçün, öz simalarını dəyişib “qeyri hökumət” funksiyalarını, “hökumət yanında” funksiyası ilə əvəzləmiş bu qurumlara rağmən, müstəqilliyini qoruyan, həqiqətən də vətəndaş cəmiyyətinin inkişafına töhfə verən, hökumətin yanlışlarını deyən, yol göstərən, neqativ halları aşkarlayan QHT-lərin sayı barmaqla sayılacaq qədər az idi. İndi məqsəd bunarın  heç olmamasıdır. Məqsədə çox yaxındırlar. 2 ildir ki, ölkədə önəmli sahələrdə, media sferasında, insan hüquq və azadlıqları sferalarında ciddi hesabatlar yoxdur, araşdırmalar aparıla bilmir. Müstəqil vətəndaş cəmiyyəti institutlarının axırına çıxılmaq üzərədirlər. Amma unudurlar ki, bu yanaşma qısa müddətdə hökumətin özünə də mənfi təsir edəcək. Öz yanlışlarını görməyən hökumət uçurumun kənarında olduğunun da fərqində olmayacaq. Belə durumlarda  ani bir yanlış bütünlüklə cəmiyyəti uçuruma sürükləyə bilər.