Internet və şəxsin özəl həyatı

Ələsgər Məmmədli

Qeyd: Bu yazı 2016-cı il referendumundan öncə yazılıb. 

Internet və şəxsin özəl həyatı

Şəx­sin cə­miy­yət­də­ki ad-sa­nı­nı, hör­mə­ti­ni və şəx­siy­yə­ti­ni qo­ru­yan və in­ki­şaf et­di­rən də­yər­lə­rin ha­mı­sı şəx­sin özəl hə­ya­tı­nı təş­kil edən də­yər­lər ola­raq qə­bul edi­lir və qo­ru­nur. Şəx­sin özəl hə­ya­tı­nın qo­run­ma­sı­nın məq­sə­di onun fər­di in­ki­şa­fı­na im­kan ya­rat­maq, şəx­sin özü və ya­xın­la­rı ilə yal­nız qa­la bi­lə­cə­yi, baş­qa in­san­lar və döv­lət tə­rə­fin­dən ra­hat­sız edil­mə­yə­cə­yi özəl bir dün­ya, bir hə­yat sa­hə­si, bir mux­ta­riy­yət ya­rat­maq­dır.

İnsan­lar öz­lə­ri­nə aid olay və ya bil­gi­lə­rin baş­qa in­san­lar tə­rə­fin­dən du­yul­ma­sı­nı, bi­lin­mə­si­ni, öy­rə­nil­mə­si­ni is­tə­mir­lər. Onla­rın özəl hə­yat­la­rı­nı qo­ru­ma haq­qı var. İnsan­lar sa­də­cə ai­lə­lə­ri, ya­xın­la­rı, dost­la­rı ilə öz­lə­ri­nin seç­di­yi mə­kan için­də ya­şa­maq is­tə­yir, hə­yat­la­rı­nın baş­qa­la­rı tə­rə­fin­dən bi­lin­mə­si­ni is­tə­mir­lər. Hər kəs dü­şün­cə­lə­ri­nin, söy­lə­dik­lə­ri­nin, hə­rə­kət­lə­ri­nin ha­mı­sı­nın özəl və giz­li sa­hə­də qal­ma­sı­nı ar­zu edər. Öz hə­ya­tı­na mü­da­xi­lə edil­mə­si­ni is­tə­mə­yən­lə­rin baş­qa in­san­la­rın özəl hə­yat­la­rı­na da hör­mət et­mək bor­cu ya­ra­nır. Özəl hə­yat za­ma­na, mə­ka­na hət­ta şəxs­dən-şəx­sə də­yiş­di­yin­dən konk­ret hal­lar­da özəl hə­ya­tın qo­ru­nan da­i­rə­si­ni mü­əy­yən et­mək asan de­yil.

Kons­ti­tu­si­ya­nın 32-ci mad­də­si­nə gö­rə hər kə­sin şəx­si və ai­lə hə­ya­tı­nın sir­ri­ni qo­ru­maq hü­qu­qu var. Qa­nun­da gös­tə­ri­lən hal­lar­dan baş­qa şəx­si hə­ya­ta qa­rış­maq qa­da­ğan­dır. Qa­nun­ve­ri­ci­lik han­sı mə­lu­mat­la­rın şəx­si hə­yat mə­lu­mat­la­rı, bun­lar­dan han­sı­nın giz­li sax­la­nı­lan mə­lu­mat­lar ol­du­ğu­nu bir­ba­şa gös­tər­mə­yib.

İnsa­nın şəx­si hə­ya­tı­nın üç baş­lı­ca sa­hə­dən for­ma­laş­dı­ğı qə­bul edi­lir.

Şəx­sin ümu­mi hə­yat sa­hə­si: 

ümu­mi hə­yat sa­hə­si baş­qa­la­rı tə­rə­fin­dən bi­lin­mə­si müm­kün olan, cə­miy­yə­tə açıq bil­gi­lə­ri əha­tə edir. Bu­na mi­sal ola­raq, şəx­sin ki­no­ya, te­at­ra, id­man ya­rış­la­rı­na bax­ma­ğa get­mə­si, bağ­da gə­zin­ti­yə çıx­ma­sı, ba­za­ra get­mə­si və s. şəx­sin ümu­mi hə­yat sa­hə­si­nə aid olay­lar­dır. Ümu­mi hə­yat şəx­sin so­si­al hə­ya­tı, yə­ni, baş­qa in­san­lar­la ün­siy­yət qur­ma­sı­nı tə­min edən «xa­ri­ci hə­yat» sa­hə­si­dir. Di­gər iki sa­hə­dən fərq­li ola­raq şəx­sin ümu­mi hə­yat sa­hə­si ba­rə­də mə­lu­mat­la­rın giz­li­li­yi hü­quq­la qo­run­mur.

Şəx­sin özəl hə­yat sa­hə­si:

şəx­sin özəl əla­qə­lə­ri, ai­lə­si, ta­nış­la­rı, ya­xın­la­rı və s. bu ki­mi şəxs­lər­lə pay­laş­dı­ğı bil­gi­lər şəx­sin özəl hə­yat sa­hə­si­dir. Hər kəs özəl hə­ya­ta aid bil­gi­lə­ri giz­li sax­la­maq is­tə­yir. Şəx­sin özəl hə­yat sa­hə­si giz­li hə­yat sa­hə­si­nə nis­bə­tən da­ha açıq­ ola bilər. La­kin bu məh­dud açıq­lıq­dır, hər kəs tə­rə­fin­dən bi­lin­mə de­mək de­yil. Be­lə bil­gi­lər bəl­li say­da və ya bəl­li meyr­la­ra uy­ğun in­san­lar­la (mə­sə­lən, hə­kim, və­kil və s.) bö­lüş­dü­rü­lə bi­lər. Bu sa­hə­yə gi­rən bil­gi­lə­ri üçün­cü şəxs­lər bil­dik­də özəl hə­yat po­zul­muş olur. Özəl hə­yat şəx­sin pe­şə hə­ya­tı, ai­lə hə­ya­tı, yə­ni qa­pı­sı­nı bağ­la­yıb ya­şa­dı­ğı «da­xi­li hə­ya­tı»dır. Mə­sə­lən, şəx­sin ki­min­lə ni­şan­lan­dı­ğı, ya­xud dost­luq et­di­yi onun özü­nü və bəl­li şəxs­lə­ri ma­raq­lan­dı­ran mə­sə­lə­dir, onun özəl hə­yat sa­hə­si­nə aid­dir.

Şəx­sin giz­li hə­yat sa­hə­si:

 giz­li hə­yat sa­hə­si şəx­sin baş­qa­la­rı tə­rə­fin­dən bi­lin­mə­si­ni, öy­rə­nil­mə­si­ni is­tə­mə­di­yi dav­ra­nış və ha­di­sə­lər­dən for­ma­la­şan sa­hə­dir. Şəxs giz­li hə­yat sa­hə­si­nə gi­rən bil­gi­lə­ri ən ya­xın adam­la­rı­na (ana, ata, ər, ar­vad, qar­daş, ba­cı, sir­daş) söy­lə­yə, ya­xud bun­la­rı heç kim­lə bö­lüş­mə­yə bi­lər. Be­lə bil­gi­lə­rə şəx­sin giz­li duy­ğu və fi­kir­lə­ri, ümid­lə­ri, qor­xu­la­rı, ar­zu­la­rı, hə­yat ha­di­sə­lə­ri, in­tim hə­ya­tı, giz­li sax­la­dı­ğı dü­şün­cə­lə­ri, di­ni inan­cı, ai­lə mü­na­si­bət­lə­ri ki­mi da­xi­li alə­mi­nə aid mə­lu­mat­lar­la ya­na­şı, şəx­sin ya­zış­ma­la­rı (eşq mək­tu­bu, elekt­ron söh­bə­ti, te­leq­raf, xa­ti­rə dəf­tə­ri və s.) ki­mi xa­ri­ci mü­hit­lə əla­qə­li mə­lu­mat və ha­di­sə­lər də da­xil­dir.

Giz­li hə­yat to­xu­nul­maz ol­maq­la ya­na­şı şəx­si hə­ya­tın özə­yi­ni təş­kil et­di­yin­dən hər cür mü­da­xi­lə­lər­dən qo­ru­nur. Bu sa­hə­yə aid mə­lu­mat­lar hər kə­sə, o cüm­lə­dən də jur­na­list­lə­rə qa­pa­lı­dır. Şəx­sin giz­li hə­yat sa­hə­si həm döv­lət hü­qu­qu, həm də özəl hü­quq­la qo­ru­nur.

Bir ha­di­sə­nin, dav­ra­nı­şın ya­xud mə­lu­ma­tın giz­li hə­yat sa­hə­si­nə aid ol­ma­sı üçün onun hər kəs tə­rə­fin­dən iz­lə­nə bi­lən ol­ma­ma­sı ye­tər­li de­yil. Mə­lu­mat sa­hi­bi­nin bu ha­di­sə, dav­ra­nış, ya­xud mə­lu­ma­tı giz­li sax­la­maq ira­də­si də ol­ma­lı­dır. Şəxs be­lə ira­də­si­ni açıq ifa­də et­mək­lə ya­na­şı, dav­ra­nış­la­rı ilə də hiss et­di­rə bi­lər. Şəx­sin giz­li hə­ya­tı ilə əla­qə­li mə­lu­mat­la­rı məh­dud sa­yda in­san­la bö­lüş­mə­si, onun bu mə­lu­mat­la­rı giz­li sax­la­maq ira­də­si­nin ol­ma­ma­sı ki­mi dü­şü­nül­mə­mə­li­dir. Şəxs inan­dı­ğı və eti­bar et­di­yi şəx­sə öz sir­ri­ni açar­sa, bu şəxs­lər ara­sın­da hü­qu­qi öh­də­lik ol­ma­sa da giz­li­lik qo­run­ma­lı­dır. Bə­zən bu qo­ru­ma qa­nun­la da tən­zim­lə­nir. Və­kil, no­ta­ri­us, hə­kim on­la­ra mü­ra­ci­ət edən­lə­rin sir­lə­ri­ni qa­nun­la qo­ru­ma­ğa borc­lu­dur. Qa­nun­da gös­tə­ril­mə­yən elə pe­şə­lər var ki, bu pe­şə sa­hib­lə­ri də müş­tə­ri­lə­ri­nin sir­lə­ri­ni qo­ru­ma­lı­dır. Meh­man­xa­na­da, sa­na­to­ri­ya­da, qo­naq evin­də iş­lə­yən şəxs­lər on­la­ra mə­lum olan şəx­si sir­lə­ri qo­ru­ma­lı­dır.

Şəx­sin özəl hə­ya­tı­na aid olan mə­lu­mat­lar han­sı hal­lar­da küt­lə­vi in­for­ma­si­ya va­si­tə­lə­rin­də ya­yı­la bi­lər? 

Şəx­sin özəl hə­yat sa­hə­si ilə giz­li hə­yat sa­hə­si­nin sər­həd­lə­ri­ni bir-bi­rin­dən ayır­maq hə­mi­şə asan ol­mur. Şəx­sin so­si­al sta­tu­su­na gö­rə bu sər­həd­lər də­yi­şə bi­lər. Bu ba­xım­dan sə­nət­çi, si­ya­sət­çi, id­man­çı, ali və­zi­fə­li şəxs­lər, iş adam­la­rı ki­mi ic­ti­ma­i rəy­də ta­nı­nan şəxs­lər­lə bu ka­te­qo­ri­ya­ya gir­mə­yən şəxs­lər ara­sın­da fərq qo­yul­ma­lı­dır. İcti­ma­iy­yə­tin ta­nı­dı­ğı şəxs­lə­rin ümu­mi hə­yat sa­hə­si xey­li ge­niş, özəl və giz­li hə­yat sa­hə­si isə baş­qa­la­rın­dan fərq­li ola­raq da­ha dar­dır. Hət­ta bə­zən özəl hə­yat sa­hə­si giz­li hə­yat sa­hə­si ilə üst-üs­tə dü­şür. İcti­ma­i rəy­də ta­nın­ma­yan şəxs­lər­də isə bu və­ziy­yət ək­si­nə­dir. Odur ki, ic­ti­ma­i rəy­də ta­nı­nan şəxs­lə­rin özəl hə­ya­tı, so­si­al hə­ya­tı, sağ­lıq və­ziy­yə­ti haq­qın­da­kı mə­lu­mat­lar küt­lə­vi in­for­ma­si­ya va­si­tə­lə­rin­də da­ha ge­niş işıq­lan­dı­rı­la bi­lər. La­kin bu şəx­sin ic­ti­ma­i rəy­də ta­nı­nan ol­ma­sı onun özəl hə­ya­tı­na hər za­man mü­da­xi­lə olu­na bi­lə­cə­yi ki­mi qə­bul edil­mə­mə­li­dir. Şəxsi Jur­na­list bu və­ziy­yət­də bir da­xi­li öl­çü­dən is­ti­fa­də et­mə­li­dir. Bu öl­çü «ic­ti­ma­i fay­da» öl­çü­sü­dür. Jur­na­list şəx­sin özəl hə­ya­tı­na mü­da­xi­lə edən mə­lu­ma­tı yay­maq is­tə­yir­sə hə­min məlu­ma­tın ic­ti­ma­i fay­da­sı­nın da­ha yük­sək ol­du­ğu qə­na­ə­ti­nə gəl­mə­li­dir. Əgər belə bir fayda yoxdursa o zaman özəl həyata müdaxilə edilmiş olur və buna görə qanunla müəyyən edilmiş məsuliyyət yaranır.­

Konstitusiyanın 32-ci  maddəsi

Şəxsin özəl həyatının qorunmasının hüquqi zəmininə gəldikdə, Konstitusiyanın 32-ci  maddəsinin müddəaları üzərində durulmalıdır. Konstitusiyada nəzərdə tutulan bu müddəanın tənzimlənməsində ciddi problem var. Belə ki, bu Konstitusiyanin qəbulundan 21 il keçməsinə baxmayaraq hələ də şəxsi həyat sirrinin qorunması, şəxslərin özəl həyatı haqqında məlumatın toplanılması, saxlanılması, istifadəsi haqqında demokratik ölkələrdə mövcud olan normaları özündə əksetdirən qanun qəbul edilməmiş, bu münasibətləri tənzimləyən normalar başqa qanunlarda da sistemli şəkildə öz əksini tapmamışdır. Bununla da insanların özəl həyatına qanunsuz  müdaxilələrin olmasına şərait yaranır, faktiki olaraq şəxsi həyata dair məlumatlar insanların öz razılıqları olmadan müxtəlif dövlət qurumları yaxud məmurları tərəfindən  toplanır, saxlanır, istifadə edilir.

Konstitusiyanın 32-ci maddəsi Şəxsi toxunulmazlıq hüququ başlığı altında hər kəsin şəxsi toxunulmazlıq hüququ olduğunu göstərir. Eyni zamanda Hər kəsin şəxsi və ailə həyatının sirrini saxlamaq hüququ vardır. Qanunla nəzərdə tutulan hallardan başqa, şəxsi həyatına müdaxilə etmək qadağandır. Konstitusiyanın 32-ci maddəsinin 3-cü bəndində öz razılığı olmadan kimsənin şəxsi həyatı haqqında məlumatın toplanılmasına, saxlanılmasına, istifadəsinə və yayılmasına yol verilmədiyi qeyd edilir. Konstitusiyaya görə hər kəsin yazışma, telefon danışıqları, poçt, teleqraf və digər rabitə vasitələri ilə ötürülən məlumatın sirrini saxlamaq hüququna dövlət təminat verir. Bu hüquq qanunla nəzərdə tutulmuş qaydada cinayətin qarşısını almaqdan və ya cinayət işinin istintaqı zamanı həqiqəti üzə çıxarmaqdan ötrü məhdudlaşdırıla bilər.

18 mart 2009-cu il tarixdə Referendumla Konstitusiyaya əlavələr edildiyi zaman 32-ci maddəyə də əlavə edilmişdir. Əlavəyə əsasən, 32-ci maddənin üçüncü hissəsi genişləndirilmiş, “Qanunla müəyyən edilmiş hallar istisna olmaqla, heç kəs onun xəbəri olmadan və ya etirazına baxmadan izlənilə bilməz, video və foto çəkilişinə, səs yazısına və digər bu cür hərəkətlərə məruz qoyula bilməz” – müddəası gətirilmişdir.

 Bu dəyişiklik təklif edilmədən öncə də Konstitusiyanın 32-ci maddəsi şəxsi həyata müdaxiləyə yol vermirdi. Belə ki, 32-ci maddəyə nəzər saldıqda bunu aydın görmək mümkündür.

Konstitusiyanın 32-ci maddəsinin III bəndi çox açıq bir ifadə ilə “Öz razılığı olmadan kimsənin şəxsi həyatı haqqında məlumatın toplanılmasına, saxlanılmasına, istifadəsinə və yayılmasına yol verilmir” –deməklə, şəxsi həyata müdaxilənin yolverilməzliyini bildirib.

Bu bəndə “Qanunla müəyyən edilmiş hallar istisna olmaqla, heç kəs onun xəbəri olmadan və ya etirazına baxmadan izlənilə bilməz, video və foto çəkilişinə, səs yazısına və digər bu cür hərəkətlərə məruz qoyula bilməz."- şəklində bir müddəanın əlavə edilməsi şəxsi həyatdan kənara çıxdığı kimi anlaşılmaqda və şəxsin bütünlüklə həyatını əhatə etməkdədir. Çünki, III bəndin mətnində aydın şəkildə “Öz razılığı olmadan kimsənin şəxsi həyatı haqqında məlumatın toplanılmasına...”- deməklə şəxsi həyat haqqında məlumatın toplanmasının (nə ilə olmasının fərqi yoxdu  - bu video ilə də ola bilər, diktafon yaxud digər vasitələrlə də) yolverilməz olduğunu bildirib. Yenidən buraya bir cümlə əlavə edilir və oraya “şəxsi həyat” qeydi qoyulmadan “heç kəs onun xəbəri olmadan və ya etirazına baxmadan izlənilə bilməz, video və foto çəkilişinə, səs yazısına və digər bu cür hərəkətlərə məruz qoyula bilməz.” – deyilirsə, buradan elə anlaşılır ki, təkrar şəxsi həyat haqqında məlumat toplanması deyil, ümumiyyətlə şəxsin razılığı olmadan onun barəsində şəxsi həyata aidiyyatı olmayan yerlərdə də (məsələn iş yerində, ictimai funksiyasını icra etdiyi zaman və s.) informasiyaların toplanması, yaxud çəkilişə məruz qalması, səsinin qeydə alınması yolverilməzdir. Praktikada bu formada dərketmənin nəticəsində tez-tez yol hərəkətini tənzimləyən, ictimai asayışı qoruyan, kütləvi tədbirlərdə rol alan, jurnalistin peşə fəaliyyətinə mane olan qanunvericiliyin normalarını pozarkən çəkilən polislər, çox zaman bu maddəyə sığınaraq zorakılıq edir, onların hüquqa zidd əməllərini qeydə alanlara qarşı zorakılıq edirlər.

 Lakin bu belə anlaşılmamalıdır. Azərbaycanın Avropa Şurasına üzvlüyü reallaşandan sonra 15 aprel 2002-ci ildən etibarən Azərbaycan ölkə olaraq Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi yuridiksiyası altındadır.  Odur ki, Avropa Məhkəməsinin qərarları işığında bu məsələnin qiymətləndirilməsi daha doğru nəticə verəcək. Avropa Məhkəməsi təcrübəsində özəl həyata müdaxilə zamanı “söz və ifadə azadlığı” ilə “özəl həyatın gizliliyi” prinsiplərinin yarışdığı görülür. Bu zaman istifadə edilən əsas vasitə müdaxilənin “demokratik cəmiyyətdə nə qədər zəruri” olmasıdır.  Əgər özəl həyatına müdaxilə edilən şəxsin ictimai rəydə tanınan və diqqət mərkəzində olan biri olduğuna qənaət gətirilərsə, o şəxsin özəl həyatına müdaxilə müəyyən ölçülərdə yolverilən ola bilər.

Konstitusiyanın 32-ci maddəsində “Onun xəbəri olmadan” –ifadəsi eyni zamanda gizli çəkilişi də tamamilə məhdudlaşdıra bilər ki, bunun da belə anlaşılması doğru deyil. Hər şeydən əvvəl, çox vaxt ictimai rəy üçün çox önəmli olaylar hədəfdə olan subyektin xəbəri olmadan əldə edilir. Məsələn, Milli Ordunun bir hərbi hissəsində əsgərlərə qarşı baş verən zorakılıq faktı gizli yolla əldə edilmiş və internet üzərindən yayılmışdır. Bu yayılmadan sonra həmin şəxslər məsuliyyətə cəlb edilmiş və cəzalandırılmışdır. Odur ki, faktın gizli yolla əldə edilərək yayılması bir hərbi hissədə baş verən hüquq pozuntusunun qarşısının alınmasına və bu zorakılığa yol verənlərin hüquqən cəzalandırılmasına şərait yaratmış, övladları əsgəri xidmətdə olan on minlərlə valideyni də rahatlatmışdır.

Birmənalı olaraq, çəkilən şəxsin xəbəri olmadan çəkilişin aparılmasının yolverilməzliyini düşünməmiz sadəlövhlük olar. Çünki, bəzən rəsmi səlahiyyət daşıyan şəxslərin qanunsuz hərəkətləri, davranışları, danışıqları qanuni yollarla açıq çəkilə, yazıla  bilmir, yaxud bu davranışlar gizli ortamda (məsələn rüşvət tələb etmə, yaxud tabeliyində olan şəxsə qarşı yolverilməz hərəkətlər etmək və s.) baş verir. Əsasən belə hadisələr gizli yolla, onun xəbəri olmadan  gizli vasitələrlə qeydə alınır, müəyyən edilir.

Bir digər hal, yol hərəkəti qaydalarını kobudcasına pozan, sürət həddini aşan, qadağan olunmuş yerlərdə maşını saxlayan şəxslərin icazəsi olmadan onların şəkilləri, videosu çəkilir. Bu norma bütün hallarda, hətta hüquq pozuntuları zamanı şəxsin icasəzini tələb etsəydi, o zaman hüquqazidd əməllərlə mübarizə aparmaq mümkün olmazdı. 

Qanunvericiliyin bu məsələyə dair müddəaları şəxsin çox dar olan və qorunan gizli həyatına, intim həyatına, ailəsi ilə paylaşdığı ortama aid edilə bilər. Şəxsin hər hansı hüquq pozuntusuna yol verməsi və bunun gizli yolla qeydə alınması və sonra da yayılmasını heç bir hal məhdudlaşdırmır və məhdudlaşdıra bilməz. Bu gün hər bir sürücünün müxtəlif yollarda, yol ayrıclarında davranışları kameralar vasitəsi ilə onların xəbəri olmadan qeydə alınır və hətta teleproqramlarda onların ev ünvanları, adları ifadə edilməklə göstərilir. Bu o zaman baş verir ki, həmin sürücü qanunla müəyyən edilmiş yol hərəkəti qaydalarını pozur.

Xüsusilə vəzifəli şəxslərin, ictimai rəydə diqqət mərkəzində olan insanların (siyasətçilər, artistlər, müğənnilər, idmançılar, din xadimləri və digər cəmiyyət tərəfindən tanınan şəxslər) özəl həyatlarının daha az qorunmalı olduğu bir aksiomadır.   

Bu gün qüvvədə olan Kütləvi informasiyalar haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanununun 10-1-ci maddəsi də gizli çəkilişi qadağan etmir, gizli yolla əldə olunan video lentin istifadəsini bəzi hallar istisna olmaqla məhdudlaşdırır. Buradan da aydın şəkildə görünür ki, şəxsin gizli yolla əldə etdiyi lent yazılarının məhkəmə mübahisələndirilməsi mümkündür. Yəni, məhkəmənin  qarşısına çıxarılan lent yazıları gizli yolla əldə edilməlidir ki, məhkəmə həmin yazılarda özəl həyata müdaxilə edilib-edilmədiyinə qərar verə bilsin.

Konstitusiyanın 32-ci maddəsinin müddəalarının dar anlaşılması KİV-ə qarşı istifadə oluna və medianın ictimai nəzarət funksiyasının məhdudlaşdırılmasına şərait yarada bilər. Demokratik ölkələrdə qəbul edilmiş təcrübəyə əsasən, məşhur insanların (ictimai fiqurların) - siyasətçilərin, iş adamlarının, şou-biznes nümayəndələrinin və s. özəl həyatı ictimaiyyət üçün maraq doğurur. Onların özəl həyatlarının bəlli bir hissəsi digər adi insanlara nisbətən daha çox müdaxilə edilən ola bilir. Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin qərarlarında çoxsaylı belə kazuslar var.  Bizim nə  məhkəmə təcrübəsində nə də qanunvericilikdə, belə bir təcrübə yaradılmayıb. İctimai fiqur anlayışı faktiki olaraq rəsmi sənədlərdə və məhkəmə qərarlarında qəbul edilmədiyindən gələcəkdə bu istiqamətdə problemlər yarana bilər. İddia edilə bilər ki, referendumla son dəyişiklik qəbul edildikdən sonra, Konstitusiyanın hüquqi qüvvəsi  Azərbaycanın iştirakçısı olduğun beynəlxalq müqavilələrdən üstün olduğundan, şəklinin çəkilməsini istəməyən və yaxud səsinin qeydə alınmasını istəməyən istənilən şəxs ictimai əhəmiyyət daşımasından asılı olmayaraq bu fəaliyyətə qarşı çıxacaq. Bu zaman demokratik cəmiyyətdə zərurilik testi aparmadan mediaya və jurnalistlərə qarşı hüquqi iddialar artacaq. Məhkəmələr isə Konstitusiyanın üstün normasına əsaslanaraq media azadlığını məhdudlaşdıran istiqamətdə qərarlar verə biləcək. Əslində belə ehtimal az olsa da var, lakin bunun geniş şəkildə tətbiqini düşünmək doğru olmaz. Ölkə Avropa məkanına inteqrasiya etməkdə olan gənc Respublika kimi pozitiv təcrübələrə üstünlük verməlidir və verəcəyinin gözlənilməsi təbiidir. Ayrıca, Avropa İnsan Hüquq və Azadlıqlarının qorunmasını təminat altına alan Konvensiyanın müddəaları bütün Avropa Şurasına üzv olan dövlətlər üçün bağlayıcıdır. Konstitusiyanın Konvensiyaya zidd müddəasının olması halında belə Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi tərəfindən Konvensiyanın tətbiq ediləcəyi şübhəsizdir.

İnternet üzərindən yayılan bütün informasiyalar, formasından və təqdimatından asılı olmayaraq bu prinsiplərlə qiymətləndirilməlidir.     

   Əslində Konstitusiya kimi baza sənədə belə düzəlişlər etməyə heç bir zərurət yox idi. Belə ki, mövcud Konstitusiya və qanunvericilik bu məsələləri tənzimləyir. Xüsusən, bu məsələlər 2002-ci ildə qəbul edilmiş Azərbaycan Respublikasında insan hüquq və azadlıqlarının həyata keçirilməsinin tənzimlənməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Qanununda Avropa İnsan Hüquqlarının qorunmasına dair Konvensiyanın müddəalarına uyğunlaşdırılıb.   

İnternetdə fərdi informasiyaların istifadəsi

2005-ci ildə qəbul edilən İnformasiya əldə etmək haqqında Azərbaycan Respublikası Qanununun  38-ci maddəsi Fərdi məlumatlar adı altında şəxsin özəl informasiyalarının kateqoriyasının sərhədlərini müəyyən etməyə çalışmışdır. Qanuna görə fərdi məlumatların əldə edilməsi məhdudlaşdırıla bilər və bu zaman onun məhdudiyyətinin əsası “xidməti istifadə üçün” ola biləcək. Yəni bu məlumatları əlində bulunduran rəsmi qurumlar və ya rəsmi şəxslər onun yayılmasının qarşısını almalı olacaq və sadəcə bu məlumatlar şəxsin özünə və ancaq müəyyən əsaslarla verilə biləcək.

Qanuna əsasən fərdi məlumatlar iki yerə ayrılıb. Bunlar şəxsin özünə aid olan bilgilər və şəxsin ailə həyatına aid olan bilgilərdir. Şəxsin özünə aid aşağıdakı bilgilər fərdi informasiya kimi müəyyən edilib və qoruma altına alınıb. Bunlar yayılma vasitəsindən asılı olmayaraq bütün vasitələrdə və hallarda məhdudlaşdırılan bilgilərdir. İnternet Kütləvi İnformasiya vasitələri haqqında Azərbaycan Respublikası Qanununun tələbinə əsasən Kütləvi İnformasiya vasitəsi hesab edildiyi üçün burada formasından asılı olmayaraq bu kimi şəxslərin özəl həyatına dair bilgilərin yayılması yolverilməz hesab edilir və yayılması halında Qanunlara nəzərdə tutulan qaydada məsuliyyət yaranır.

•  Şəxsin özünə aid bilgilər dedikdə ilkin olaraq, şəxsin siyasi, dini və başqa bu kimi qurumlarda rəsmi üzvlüklə bağlı bilgilər istisna olmaqla şəxsin siyasi baxışları, dini inancı və dünyagörüşü ilə bağlı bilgilər nəzərdə tutulur. Şəxsin siyasi, dini və başqa bu kimi qurumlarda rəsmi üzvlüklə bağlı bilgilər dedikdə qanunlarla birləşmək hüququndan istifadə edərək şəxsin hər hansı siyasi partiyanın qurucusu və ya üzvü olması, yaxud hər hansı dini qurumun-ictimai birliyin, icmanın yaradıcısı və ya üzvü olmağa dair bilgiləri ictimai açıq bilgilər olduğundan onların gizlədilməsi yolverilməzdir. Belə bilgilər çox zaman rəsmi reyestr bilgiləri kimi hətta açıqlanması məcburi bilgilər sırasında göstərilir və açıqlanmadığı zaman rəsmi dövlət qurumu üçün məsuliyyət yaranır. Üzvlüyə dair bilgilər istisna olmaqla, istənilən şəxsin inanclarına dair informasiyalar şəxsi informasiyalardır və onların yayılması, habelə internetdə sərgilənməsi yolverilməz hesab edilir.
• Şəxsin özünə aid bilgilər dedikdə ikinci olaraq şəxsin etnik və irqi mənşəyi ilə bağlı bilgilər nəzərdə tutulur. Bu bilgilər fərdi informasiya kimi rəsmi qurumlar tərəfindən mühafizə edilən bilgilərdir və onların alınması, yaxud yayılması şəxsin öz razılığı olmadan mümkün deyil. İnternet ortamından istifadə edildiyində bu məqamlara xüsusi diqqət edilməlidir. Təsadüfi deyil ki, sovet dönəmindən fərqli olaraq indi insanların milli mənsubiyyətinə dair informasiyalara rəsmi sənədlərdə, pasport və şəxsiyyət vəsiqələrində yer verilmir və bu informasiyalar dövlət qurumları tərəfindən mühafizə edilir.  Şəxsin özü açıqladığı hallar istisna olmaqla, bu bilgilər açıqlana bilməz və açıqlandığı halda şəxsin hüquqlarının pozulması halı baş verir. Belə olduqda hüququ pozulan şəxsin pozulan hüquqlarını bərpa etmək haqqı yaranır və qanunlarla müəyyən edilən məsuliyyət tətbiq edilir.
• Şəxsin özünə aid bilgilər dedikdə üçüncü olaraq şəxslərin sağlıq durumu ilə bağlı bilgilər nəzərdə tutulur. Sağlıq durumu anlayışı geniş anlayışdır. Bunu daha açıq ifadə etdikdə, şəxsin xəstəliyinin diaqnozu, müalicə metodu, müalicə olunduğu səhiyyə ocağı, şəxsi həkimi və bu kimi bilgilər anlaşılır. Lakin burada bir istisnanı qeyd etmək zəruridir. Dövlət Sirri haqqında Azərbaycan Respublikası Qanunun 6-cı maddəsinin tələbinə əsasən “ölkə­nin və­zi­fə­li şəxs­lə­ri­nin səh­hə­ti haq­qın­da” informasiyalar heç bir halda məxfiləşdirilə bilməz. Bu tənzimləmə tamamilə məntiqə uyğundur. Və­tən­daş­lar tə­rə­fin­dən se­çi­lən və on­la­rın adın­dan ha­ki­miy­yə­ti ida­rə edən şəxs­lə­rin səh­hə­ti, əl­bət­tə, və­tən­daş­la­rın diq­qət mər­kə­zin­də ol­ma­lı­dır. O şəxs­lə­rə eti­bar edil­miş, döv­lət ida­rə­si on­la­ra əma­nət edil­miş­dir. İnsan­lar bil­mə­li­dir ki, döv­lə­ti ida­rə edən və on­la­rı təm­sil edən bu ali və­zi­fə­li şəxs­lər fi­zi­ki və əq­li cə­hət­dən ta­ma­mi­lə sağ­lam­dır, döv­lə­ti doğ­ru ida­rə edir. Odur ki, bu mə­lu­mat­lar heç bir hal­da döv­lət sir­ri ki­mi məx­fi­ləş­di­ri­lə bil­məz və bu informasiyaların yayılmasına məhdudiyyət gətirilə bilməz.
• Şəxsin özünə aid bilgilər dedikdə dördüncü olaraq cinayət və başqa hüquq pozuntuları ilə bağlı icraatda toplanmış şəxsi və ailə həyati ilə bağlı bilgilərə çatım insan mənəviyyatının və ya ailə və şəxsi həyatın qorunması məqsədi ilə və ya yetkinlik yaşına çatmayanların, zərərçəkənin, və ya şahidin maraqları, cinayət prosesi iştirakçılarının qorunması və ya ədalət mühakiməsinin gerçəkləşdirilməsi maraqları üçün məhdudlaşdırıla bilər. Ədalət mühakiməsinin gerçəkləşdirilməsi məqsədi ilə qoyulan məhdudluq bu işlər üzrə açıq məhkəmə baxışına qədər və ya məhkəmə qərarı çıxarılana qədər qüvvədə olur. Burada hüquq mühafizə orqanları tərəfində toplanan bilgilərin məhkəmə prosesinə qədər və məhkəmə prosesi zamanı şəxsin ailə həyatını və özəl həyatını, insan mənəviyyatını  zədələyəcək bilgiləri əhatə etməsi halında qorunması gərəkliliyi qeyd edilmişdir. İnternet məkanında da insan həyatının bu qırmızı xətti nəzərə alınmalı və müdaxilələrdən qorunmalıdır.   
• Şəxsin özünə aid bilgilərin bir digəri şəxsin fiziki və psixi iztirabları haqqında bilgilərdir. Şəxsin fiziki bütünlüyündə olan və aşkar görünməyən qüsurlar, çatışmamızlıqlar, habelə onun yaşadığı duyğular, iztirablar, psixi vəziyyəti digər şəxslərin müdaxilə etməsinə yol verilməyən məqamlardır. İnternet ortamında şəxslərə dair informasiyalar yrləşdirildiyi zaman bu yönlərə xüsusi diqqət yetirilməlidir.
•  Şəxsin vergi ödəmələri ilə borclar barədə bilgilər istisna olmaqla, şəxsdən vergi alınması ilə bağlı toplanmış bilgilər fərdi bilgilər hesab edilir və bu bilgiləri toplayan rəsmi dövlət qurumları ilə rəsmi qurumlarda fəaliyyət göstərən şəxslər onları yaymamaqla mükəlləfdirlər.Şəxsin özəllikləri, qabiliyyətləri və ya xarakterinin başqa əlamətləri barədə bilgilər də fərdi bilgilərdir və şəxslərin özlərinin razılığı olmadan bu bilgilərin yayılması yolverilməz hesab edilir və yayıldığı zaman məsuliyyət yaranır. Buraya şəxsin qorxuları, cəmiyyət tərəfindən bilinməsini istəmədiyi vərdişləri, xarakterik xüsusiyyətləri daxildir. 
• Şəxsin özünə aid bilgilərin bir digəri sosial yardım və sosial xidmətlər göstərilməsinə dair vəsatətlər barədə bilgiləri əhatə edir. Şəxsin sosial yardıma ehtiyac hiss etməsi və buna görə rəsmi qurumlara xüsusi olaraq müraciət etməsi faktı, habelə bu müraciətin dəyərləndirilərək həmin şəxsə yardım edilməsi faktı tamamilə şəxsin fərdi bilgiləri hesab edilir. Belə bilgilər şəxsin mənəvi bütünlüyünə aid bilgilər sayılır və şəxs tərəfindən yayılmadığı halda qorumalıdır və onun icazəsi olmadan yayıla bilməz. Bu kimi  informasiyalar heç bir kütləvi informasiya vasitəsinə verilməməlidir. Bunu yayan rəsmi qurumlar və onların təmsilçiləri məsuliyyət daşıyırlar.  
• Şəxsin ailə həyatına dair bilgilərə isə birinci növbədə şəxsin intim həyatına dair bilgilər daxildir.  Şəxsin intim həyatının bütün məqamları qoruma altındadır. Əlbəttdə burada intim həyat dedikdə, şəxsin qanunlar və cəmiyyət tərəfindən qəbul edilən ümumi əxlaq qaydalarına  uyğun olaraq yaşadığı intim həyatı anlaşılmalıdır. Əgər şəxs cəmiyyətin diqqət mərkəzində olan, ictimai fiqur kimi tanınan birisidirsə, onun qeyri-qanuni münasibətləri və bu çərçivədə yaşadığı intim həyatının qorunması düşünülə bilməz. Hüquqa zidd münasibətlər, nikahsız cinsi əlaqələr, tərs ilişkilər hüquq pozuntusu olduğu üçün, hüquq pozuntularına dair bilgilər məhdudlaşdırıla bilməz.  
• Şəxsin ailə həyatına aid bilgilər dedikdə bir digər hal, ailə həyatının ayrı-ayrı halları haqqında bilgilərdir. Buraya ailə içi münasibətlər, ər-arvad, ata, ana-uşaq münasibətləri və digər bu kimi hallar daxildir. 
• Övladlığa götürmə ilə bağlı bilgilər, vətəndaşlıq vəziyyəti aktlarındakı qeydlərlə bağlı bilgilər də şəxsin özünə aid bilgilər sırasındadır. Bu bilgilərin yayılması yaxud alınması şəxsin özünün  razılığı olmadan mümkün deyil. Övladlığa götürən ailə övlad götürdüyü şəxsi ailə tərkibinə qəbul edərək onun doğma övladı kimi ailəyə qaynayıb-qarışmasını və böyüdüyündə ögeylik hiss etməməsini istəyir. Hətta gələcəkdə həmin şəxsin mənəvi-psixoloji sağlamlığının qorunması da bu prosesdə ciddi rol oynayır. Bunun üçün də bu faktın gizlililyi xüsusi önəm daşıyır. Fərdin nikaha daxil olması, kiminlə nikahda olması, yaxud boşanmasına dair informasiyalar da fərdin özünə aid informasiyalar kimi qorunması zəruri informasiyalardır. Bu kimi bilgilər şəxsin özünə verilməsi halı istisna olmaqla digər üçüncü şəxslərə verilə bilməz.  Verildiyi halda məsuliyyət yaranır. Rəsmi qurumda fəaliyyət göstərən şəxslər özəl həyat bilgilərinə çatımı onları aldığı andan məhdudlaşdırmalıdır.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz məqamlarla yanaşı müəyyən məqamların diqqətdən yayınmaması gərəkdir. Azərbaycan Avropa Şurası üzvü olaraq Avropada İnsan Hüquq və Azadlıqlarının qorunmasına Dair Konvensiyanı Milli Məclisdə ratifikasiya etmişdir və 2002-ci ildə bu sənəd ölkədə rəsmi olaraq qüvvədədir. Milli hüquq sistemi baxımından bu sənəd qanunlarımızdan üstün hüquqi qüvvəyə malikdir. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasında nəzərdə tutulan hüquqi aktların ierarxiyası baxımından  Konstitusiyadan və Konstitusiya Qanunlarından sonra beynəlxalq sənədlər  üstün hüquqi qüvvəyə malikdirlər və Qanunlar bu sənədlərə zidd olarsa bu sənədlərdəki üstün norma tətbiq edilməlidir. Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi yuridiksiyası da 15 aprel 2002-ci il tarixdən etibarən ölkədə tətbiq edilməkdədir. Bunu nəzərə alaraq, Avropa təcrübəsinə də qısaca toxunmaqda fayda ver. Avropa İnsan hüquqları məhkəməsi qərarlarında şəxsin özəl həyatı ilə ifadə azadlığı, habelə məlumat azadlığı və media azadlığı kəsişdiyi zaman tətbiq edilən prosedura və ya prisident hər bir halın ayrıca qiymətləndirilməsini zəruri edir. Bu zaman ictimai əhəmiyyət olub olmaması və özəl həyatına müdaxilə edildiyi iddia edilən şəxsin cəmiyyətdəki yeri, yəni onun ictimai fiqur olub-olmaması nəzərə alınmalıdır. Gəlinən ümumi nəticəyə əsasən, İcti­ma­i fi­qur­lar şəx­siy­yə­ti və fə­a­liy­yə­ti ictimai ma­raq da­i­rə­sin­də olan şəxs­lər­dir. Döv­lə­tin ali və­zi­fə­li şəxs­lə­ri (öl­kə Pre­zi­den­ti, Baş na­zir, na­zir­lər, Mil­li Məc­li­sin səd­ri, yüksək məhkəmə hakimləri), Mil­li Məc­li­sin üzv­lə­ri, ha­kim­lər, pre­zi­dent apa­ra­tı­nın mə­sul iş­çi­lə­ri, Na­zir­lər Ka­bi­ne­ti­nin mə­sul iş­çi­lə­ri, iri döv­lət ida­rə və mü­əs­si­sə­lə­ri­nin rəh­bər iş­çi­lə­ri, yer­li ic­ra ha­ki­miy­yə­ti or­qan­la­rı­nın rəh­bər­lə­ri, si­ya­si xa­dim­lər, ictimai xa­dim­lər (mə­də­niy­yət, in­cə­sə­nət, id­man, din xa­dim­lə­ri və s. ) ictimai ma­raq da­i­rə­sin­də olan şəxs­lər sa­yı­lır­lar. Bu şəxslərin özəl həyatları digər insanlara nisbətən daha az qorunmalıdır.

Kons­ti­tu­si­ya­nın 32-ci mad­də­si­nə əsa­sən hər kə­sin şəx­si və ai­lə hə­ya­tı sir­ri­ni sax­la­maq hü­qu­qu var­dır. Qa­nun­la nə­zər­də tu­tu­lan hal­lar­dan baş­qa, şəx­si hə­ya­ta mü­da­xi­lə et­mək qa­da­ğan­dır. İctima­i fi­qu­run fə­a­liy­yə­ti, hə­yat tər­zi cə­miy­yət üçün mü­hüm ma­raq daşıyır və da­i­m diq­qət mər­kə­zin­də olur. Şəxs ictimai fi­qur olar­kən öz ictimai və özəl hə­ya­tı­na cə­miy­yə­tin ma­raq gös­tərəcəyi­ni bi­lir və bu­nu sa­kit­lik­lə qə­bul et­di­yi­ni cə­miy­yət eh­ti­mal edir. Şəxs ictimai fi­qur ol­duq­da he­sab et­mək olar ki, on­lar şəx­si hə­yat sir­ri­nə olan hü­quq­la­rı­nın mü­əy­yən his­sə­sin­dən əl çəkmiş­lər. İc­ti­ma­i fi­qu­run şəx­si hə­ya­tı ilə bağ­lı top­la­nmış və yay­ılmış bilgilərin şəx­si hə­ya­ta mü­da­xi­lə olub-olmaması hə­min bilgilərin  ya­yıl­ma­sı­nın ictimai ma­ra­ğa xid­mət edib-et­mə­mə­si priz­ma­sın­dan qiy­mət­lən­di­ril­mə­li­dir. İnformasiya əldə etmək haqqında Azərbaycan Respublikası Qanunun 35.4-cü maddəsinə görə bilgiyə çatım o halda məhdudlaşdırıla bilər ki, onun yayılmasından dəyə biləcək ziyan, həmin bilginin açıqlığına olan ictimai marağı üstələsin.

Əgər ictimai fi­qur şəx­si və ictimai hə­ya­tı ilə uz­laş­ma­yan fə­a­liy­yət gös­tə­rir­sə, məsələn, jur­na­listlər ictimai fiqu­run şəx­si hə­ya­tı ilə bağ­lı bilgiləri, özəl­lik­lə top­lu­mun hə­ya­tı­na mən­fi tə­sir gös­tə­rən hal­lar (kor­rup­si­ya, qa­nun po­zun­tu­la­rı, ci­na­yət əməl­lə­ri və s. ), ictimai ma­raq do­ğu­ran sa­ir hal­lar­la əla­qə­dar ola­raq və bu­nun üçün gə­rək­li olan də­rə­cə­də top­la­ma­ğa və yay­ma­ğa haq­lı­dırlar.

 Digər tərəfdən, Konstitusiyaya 2009-cu ildə  edilən düzəlişlər hüquq və azadlıqlar sahəsində vəziyyəti  məhdudlaşdıracaq xarakterdədir. Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının 10-cu maddəsi hansı əsaslarla ifadə azadlığının məhdudlaşdırılacağını göstərib. Lakin hansı vasitələrdən istifadə etməyin qadağan olduğu göstərilmir, “video və foto çəkilişinə, səs yazısına və digər bu cür hərəkətlərə məruz qoyula bilməz.”- kimi geniş anlaşıla biləcək norma gətirilmir. Bu dəyişikliklə biz məhdudlaşdırmanın əsaslarından əlavə, vasitələrə də məhdudiyyət gətiririk ki, bu da toplanacaq informasiyanın şəxsi həyata aid olub-olmamasının məhkəmə çəkişməsinə aparılması yolunu belə əvvəlcədən bağlayır.    Konstitusiyanın  155-ci maddəsinə əsasən, “insan və vətəndaşın hüquq və azadlıqlarının Azərbaycanın iştirakçısı olduğun beynəlxalq müqavilələrdə nəzərdə tutulduğundan çox məhdudlaşdırılmasına yol verilmir”. Konstitusiyaya edilən düzəlişlər isə Avropa İnsan Hüquqlarının qorunmasına dair Konvensiyanın ifadə azadlığını tənzimləyən  10-cu maddəsinin çərçivəsindən bu baxımdan kənara çıxır.

Bundan başqa, 18 mart tarixində Konstitusiyanın 50-ci maddəsinə ”hər kəsin hüquqlarını pozan və ya mənafelərinə xələl gətirən, kütləvi informasiya vasitələrində dərc edilən məlumatı təkzib etmək və ya ona cavab vermək hüququ”na təminat verilməsi barədə əlavə edildi. Burada ilk baxışdan hər şeyin normal olduğu qənaəti yarana bilər. Lakin, diqqətlə yanaşdıqda,  ”hər kəsin hüquqlarını pozan və ya mənafelərinə xələl gətirən, kütləvi informasiya vasitələrində dərc edilən məlumatıın” “yalan” olması tələb olunmur. Bu isə, hətta qüvvədə olan KİV haqqında Qanunun 44 və 45-ci maddələrində geniş şəkildə nəzərdə tutulan təkziblə bağlı maddənin müddəalarına da ziddiyyət təşkil edir. Orada təkzib olunan məlumatın “yalan məlumat” olması lazımdır. Elə məlumatlar ola bilər ki, həqiqət olsun, lakin yayılarsa şəxsin mənafelərinə ziyan vursun. Konstitusiyanın 50-ci maddəsinə  edilən əlavənin mahiyyətinə nəzər saldıqda, həqiqət olan lakin, şəxsin mənafeyinə ziyan vura bilən informasiya da təkzib edilməli oluna bilər. Çünki, “yalan” olması tələb olunmur. Məsələn, ABŞ Prezidenti Clintonun Monika Levinskiy ilə olan münasibəti yalan deyildi, lakin prezidentin mənafeyinə ciddi zərər vururdu. Təklif olunan əlavəyə görə belə olan halda məlumat təkzib edilməlidir!

Yaxud bir başqa misal, bir şəxs körpəlikdən bir uşağı övladlığa götürüb, sonradan KİV-də həmin uşağın övladlığa götürüldüyünü sübut edən sənədlərə yer verilir. Şəxsin mənafeyinə ciddi ziyan vurulur. Bu halda doğru olan sənədlərin təkzib edilməsi mənasızdır. Bu halda şəxsə dəyən mənəvi ziyandan danışmaq olar və bu tələb edilməlidir.

Odur ki, Konstitusiya kimi Əsas Qanuna (Ana yasaya) belə məsələlər qoyulmamalı, prinsipial tənzimləmələrlə kifayətlənilməli idi. Ayrıntılar Qanunla və demokratik cəmiyyətdə legitim məqsədə xidmət edəcək çərçivədə ola bilər. 

Konstitusiyanın 71-ci maddəsində bütün hüquq və azadlıqlara toxunan ümumi bir müddəa var.

Qanunverici, icraedici və məhkəmə orqanlarının Anayasada təsbit edilmiş  və insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarını gözləmək və qorumaq borcu olduğu, heç kəsin bunları məhdudlaşdıra bilməyəcəyi bildirilmiş,  insan hüquq və azadlıqlarının müharibə, hərbi və fövqəladə vəziyyət, habelə səfərbərlik elan edildiyində məhdudlaşdırıla biləcəyinə imkan tanınmışdır. Üstəlik bu zaman da məhdudlaşdırmanın həddi və müddəti ölkənin tərəftar çıxdığı beynəlxalq öhdəliklər nəzərə alınaraq müəyyənləşdirilməli, məhdudlaşdırma qismən və müvəqqəti olmalıdır.

Təəssüf ki, Milli Məclis tərəfindən iki dəfə (2002-ci il may və dekabr aylarında) qəbul edilən və 2002-ci il  dekabrın 24-də qüvvəyə minən «Azərbaycan Respublikasında insan hüquq və azadlıqlarının həyata keçirilməsinin tənzimlənməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Qanunu» Konstitusiyada nəzərdə tutulan insan hüquq və azadlıqlarını məhdudlaşdırılmaqdadır.  Belə ki, Bu qanunun 3-cü maddəsi «Qanun əsasında insan hüquqlarının və azadlıqlarının məhdudlaşdırılmasına dair tələblər» başlığı altında anayasada olmayan məhdudlaşdırmaları qanunla anayasaya əlavə edib və 3.5-ci maddədə   “Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 71-ci maddəsinin III hissəsində göstərilən əsaslarla yanaşı, insan hüquqları və azadlıqları digər insanların hüquqlarının və azadlıqlarının həyata keçirilməsinə təminat verilməsi və onların müdafiə edilməsi məqsədilə məhdudlaşdırıla bilər”-deməklə məhdudlaşdırmaların genişləndirilməsi üçün  konstitusiyada olmayan yeni əsas yaratmışdır. Həmin qanunun 3.6-cı maddəsində konstitusiyanın 32-ci maddəsində təsbit edilmiş şəxsi toxunulmazlıq hüququnun “söz azadlığı dövlət təhlükəsizliyi mənafeləri üçün, sağlamlığın və mənəviyyatın, digər şəxslərin hüquq və azadlıqlarının qorunması üçün, cinayətin qarşısının alınması məqsədi ilə” , həmçinin “iğtişaşların qarşısının alınması üçün;”, ”ictimai qaydanın təmin edilməsi üçün” , “ölkənin iqtisadi rifahı mənafeləri üçün” məhdudlaşdırıla biləcəyi göstərilmişdir. Görüldüyü kimi məhdudiyyətlərin siyahısı çox genişləndirilmiş və demokratik cəmiyyət üçün heç də bütün hallarda zəruri olmayan “əsaslar” sadalanmışdır.  Bununla da Konstitusiyanın başqa bir müddəası da pozulmuşdur. Belə ki, Konstitusiyanın 71-ci maddəsinin 2-ci bəndi  «İnsan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının həyata keçirilməsini heç kəs məhdudlaşdıra bilməz»-deməkdə və bundan sonra hakimiyyətin bütün qollarını, o cümlədən qanunverici orqanı da saymaqdadır. Konstitusiyanın bu maddəsinə görə bu anayasaya məüdudlaşdırmaqla bağlı bir müddəa ancaq və ancaq xalqın ümumi iradəsinin yansımasıyla-referendumla mümkündür.

Lakin,, məhdudiyyətlərin siyahısını genişləndirən qanun Referendumla yox, Milli Məclis - Qanunverici orqan tərəfindən qəbul edilib.

Konstitusiyada bütün hüquq və azadlıqlar o cümlədən 32-ci maddədə təsbit edilən Şəxsi toxunulmazlıq hüququnun Məhkəmə vasitəsi ilə qorunmasına təminat verən maddə vardır. Ümumiyyətlə Konstitusiyanın 71-ci maddəsi[1] bütünlükdə hüquq və azadlıqların təminatına həsr olunub. Həmin maddənin  VII-ci bəndində “ İnsan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının pozulması ilə əlaqədar mübahisələri məhkəmələr həll edir” –deməklə məhkəmə vasitəsi ilə müdafiənin olduğu göstərilib. Bununla yanaşı, Konstitusiyanın 130-cu maddəsinin  V-ci bəndində  “Hər kəsin onun hüquq və azadlıqlarını pozan qanunvericilik və icra hakimiyyəti orqanlarının normativ aktlarından, bələdiyyə və məhkəmə aktlarından qanunla müəyyən edilmiş qaydada bu maddənin III hissəsinin 1-7-ci bəndlərində göstərilən məsələlərin Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən həll edilməsi üçün Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsinə pozulmuş insan hüquq və azadlıqlarının bərpa edilməsi məqsədi ilə”- şikayət verə biləcəyi hüququ tanınmış, 8 yanvar 2004-cü ildə qüvvəyə minən "Konstitusiya Məhkəməsi haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanununun 34.1-ci maddəsi ilə bu hüququn real tətbiqi üçün şərait yaradılmışdır. Lakin bu qanun qüvvəyə minəndən sonra pozulan insan hüquq və azadlıqlarının bərpası məqsədi ilə bir çox hallarda olunan müraciətlərin müzakirəsi belə aparılmadan şikayətlər rədd edilmişdir. Səbəb isə birbaşa Konstitusiya məhkəməsinə müraciət etməmişdən əvvəl, digər məhkəmələrə müraciət şərtinin gətirilməsidir. Baxmayaraq ki, "Konstitusiya Məhkəməsi haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanununun 34.5-ci maddəsində Hüquq və azadlıqların pozulması nəticəsində ərizəçiyə ağır və bərpaedilməz zərərin vurulmasının digər məhkəmələr vasitəsi ilə qarşısının alınması mümkün olmadıqda şikayətin bilavasitə Konstitusiya Məhkəməsinə verilə bilərəcəyi göstərilibdir. Qeyd edildiyi kimi iki ilə yaxın bir vaxt keçməsimə baxmayaraq bu hüquqi müdafiənin təsirli bir vasitə olduğunu göstərən tətbiqlə insanlar qarşılaşmayib. Bu isə, ölkədə bir nömrəli problem olan qanunların işləməməsi faktını bir daha ortaya qoymaqdadır. 

---

[1] Maddə 71. İnsan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının təminatı

I. Konstitusiyada təsbit edilmiş insan və vətəndaş hüquqlarını və azadlıqlarını gözləmək və qorumaq qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyəti orqanlarının borcudur.

II. İnsan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının həyata keçirilməsini heç kəs məhdudlaşdıra bilməz.

III. Müharibə, hərbi vəziyyət və fövqəladə vəziyyət, habelə səfərbərlik elan edilərkən insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının həyata keçirilməsi Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq öhdəliklərini nəzərə almaq şərti ilə qismən və müvəqqəti məhdudlaşdırıla bilər. Həyata keçirilməsi məhdudlaşdırılan hüquq və azadlıqlar haqqında əhaliyə qabaqcadan məlumat verilir.

IV. Heç bir halda heç kəs din, vicdan, fikir və əqidəsini açıqlamağa məcbur edilə bilməz və bunlara görə təqsirləndirilə bilməz.

V. Bu Konstitusiyanın heç bir müddəası insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının ləğvinə yönəldilmiş müddəa kimi təfsir edilə bilməz.

VI. Azərbaycan Respublikası ərazisində insan və vətəndaş hüquqları və azadlıqları birbaşa qüvvədədir.

VII. İnsan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının pozulması ilə əlaqədar mübahisələri məhkəmələr həll edir.

VIII. Heç kəs törədildiyi zaman hüquq pozuntusu sayılmayan əmələ görə məsuliyyət daşımır. Hüquq pozuntusu törədildikdən sonra yeni qanunla bu cür hərəkətlərə görə məsuliyyət aradan qaldırılmışsa və ya yüngülləşdirilmişsə, yeni qanun tətbiq edilir.

Xeyirli Sabahlar - Ələsgər Əhmədoğlu və Vüqar Zifəroğlu (31.10.16)

Konstitusiyada nələr dəyişəcək? - Hüquqşünas Ələsgər Məmmədli izah edir.

Sahibkarları ədalətsiz məhkəmələrdən qorumanın yolları

JOINT PACKAGE OF PROPOSLAS Of representatives of Azerbaijan’s civil society For improvement of legislation regulating the activities of civil society

Joint Package Of Proposlas

Of representatives of Azerbaijan’s civil society

For improvement of legislation regulating the activities of civil society

Introduction

The right to freedom of association is one of the most important human rights that we possess. Along with the freedom of peaceful assembly, it is one of the fundamental rights designed to protect people’s ability to come together and to work for common welfare (benefit).

This right is a crucial tool for the implementation of many other civil, cultural, economic, political and social rights. The right to freedom of association also plays a key role in the establishment and existence of effective democratic systems, which are a channel for dialogue, pluralism, tolerance and broad world outlook and in which minorities or dissent or beliefs are respected.

The right to freedom of association may be considered new for Azerbaijan. After Azerbaijan gained its independence, this right was enshrined in its Constitution and citizens began to enjoy this right thereafter. This right became even more widespread as Azerbaijan joined the Council of Europe.

The right to unite in non-governmental organizations is an integral part of this right. NGOs that spread over a wider area in Azerbaijan starting from 2001, has experienced serious obstacles to the right to freedom of association.

According to official figures, currently there are more than four thousand registered NGOs in Azerbaijan. At first glance, it may look a big figure, but compared to the situation in neighboring and developing countries it is indeed a very small figure.

According to the data from 2015, more than 34,000 NGOs are operating in Estonia, which was also part of the Soviet Union for more than 60 years together with Azerbaijan and whose population is less than 1.5 million. Neighboring Georgia, another ex-Soviet country with a population of about 4 million, is home to more than 20,000 NGOs. Comparably, the situation in Azerbaijan is not encouraging.

Another disheartening factor is the strong deterioration of the NGO environment in the country. Beginning from 2013, interferences with the NGO environment have led to an extremely strained situation. Majority of registered NGOs performing their true functions and being useful for separate layers of society have been forced to cease their operations.

The purpose of presenting these proposals is to eliminate the legal and practical problems existing in the NGO environment since 2013 and to call the government’s attention to reconsidering the legislation, which causes these problems, and creating new legislation according to democratic legal principles.  

General views

In keeping with the tenor of Article 58 of the Constitution of the Republic of Azerbaijan, Article 11 of the European Convention on Human Rights and Article 22 of the UN Covenant on Civil, Political and Cultural Rights, the country's legislation establishing the legal regulation of the right to freedom of association[1] should be monitored and redrafted taking into account the legal issues that have arisen recently as well.

Article 58 of the Constitution protects the right to freedom of association in a broader fashion and does not provide for the necessity of any restrictive legal procedures for the exercise of freedom of association. The fact that a procedure not envisaged in the Constitution is provided for by a law and that, moreover, these procedures include numerous restrictive rules is contrary to the very essence of the Constitution. By law, regulation of freedom of association may be subject to certain restrictive procedures. But such procedures must be in accordance with the test of “necessity in a democratic society” and must be the norms that govern this freedom and facilitate its realization rather than restricting and fundamentally destroying it.  

Legislative acts regulating the activities of NGOs, funds, public associations, non-commercial entities, communities and civil society in general should be redrafted with the participation of the public respecting democratic values (with the active participation and consensus of NGOs, political parties, media representatives, religious communities and independent experts). They should be rid of the norms existing in the laws or introduced later on, which restrict and narrow the freedoms or subject their realization to very complicated procedures. They should be turned into a legislation that regulates the freedoms in consideration of international legal standards acceded to by Azerbaijan, case law of the European Court of Human Rights, and opinions of international organizations, including the Venice Commission.  

For radical improvement of the situation, in fact, it is already very unlikely that the laws in this area may improve through amendments, because rather than renormalize laws through amendments after the manifold changes and additions introduced with the aim of bringing freedoms under control and restricting them, it would be more appropriate to work on drafts, to table and pass bills that are more protective of freedoms. Before this step is taken, it is important to make some urgent changes in the following laws at least to restore freedom of association and to enable the functioning of civil society.  

Law of the Republic of Azerbaijan on non-governmental organizations (public associations and funds)

A.                Elimination of registration and operation problems

1.                  According to the Constitution, freedom of association is not a freedom exercised by obtaining prior permission from the relevant state body. Therefore, registration procedures should be simplified for people wishing to realize their freedom of association and to establish NGOs and public associations, as well as branches and representations of foreign non-commercial organizations, and registration of non-commercial entities should be transferred to the notification system as with organs of the press. Any legal or natural person or group of persons should be able to unite without prior permission and by providing a notification to the relevant state body in this regard to start operating freely after some time (not more than 3 days). In so doing, full opportunities should be provided for utilization of the infrastructure of e-government system in the country and notification should be adapted to the electronic system. Except when there is already a registered legal entity with the same name and except the grounds specified in Article 11 § 2 of the European Convention on Human Rights, the relevant state body must officially register the organization and provide its founders with a certificate and an extract from the register within 3 days. In all cases, the organization should be able to start its legal activity after 3 days. Branches and representations of foreign non-commercial organizations must also be registered in accordance with these principles, as well as by submitting decisions confirming their registration in their country of origin and related to the opening of a representation and appointment of a representative.  

2.                  The scope of documents required from NGOs must be sharply decreased. Since the decision of the founding meeting already contains the information on the founders and the organization's location, there is virtually no need for additional documents. If no change has happened with regard to the founders at the general meeting and the legal representative has not been changed, it is groundless to demand submission of updated information to the Ministry of Justice and this requirement must therefore be removed from the legislation. Since there will be no need for a statutory change after the adoption of an Exemplary Charter, registration of such a change cannot be required either.  

3.                  The presence of NGO naming provisions in the law, except for existence of same names, such as notifying about inadmissibility of selecting certain names and requiring congruity between the name and the purpose are the reasons, which indirectly restrict the freedom and are not based on a legitimate ground. It is unacceptable to have such restrictions in the law. Therefore, the restrictive approach to the choice of names should be abandoned. Particularly unacceptable is the requirement to obtain permission from relatives of famous people for using their names. How should the founders of a public union studying the legacies of Nizami Ganjavi, Fuzuli or Nasimi find their heirs and obtain permission? It is not a logical or doable requirement.

4.                  Along with the Law on Non-governmental organizations (public associations and funds), an Exemplary Charter must be approved for NGOs and Funds. This Charter must determine the single form of management of an association or fund, and all NGOs must adopt a management system conforming to this form. Thus, the emergence of a claim about Charters' nonconformity to the legislation will be prevented. In addition, this Exemplary Charter must establish a framework for action for NGOs by listing the legitimate grounds for restriction of freedom of association stipulated in the Constitution and the European Convention on Human Rights and Freedoms. So, this framework must be a pre-determined and accepted framework for action for everyone. The Exemplary Charter must grant NGOs freedom to choose their lawful areas of activity. Thereby, NGOs' lawful activities will be ensured.  

5.                  Direct and related normative legal acts regulating the activities of NGOs must be reviewed. Their provisions must not hinder NGOs' activities, but be regulatory;

6.                  All illegitimate provisions impeding the activities of non-profit organizations, branches or representations of foreign non-profit organizations must be eliminated. Grant and donation registration system must be abolished. Information about the received grants and donations must be presented simply in the annual financial report. Bank operations on grants and donations must be completely free and independent of any prerequisite. Both payment systems permitted by law, that is cash and wire transfer systems must be allowed for grant and donation payments.

7.                  The system that requires registration of donors must be abandoned. All provisions that prevent donors from operating freely must be removed from the legislation.

8.                  The provisions stipulating registration of service contracts in case of the provision of services with funds received from a foreign source must be discarded. All income irrespective of its source must be disclosed within the system envisaged in tax returns.  

9.                  Activities of the branches and representations of the foreign NGOs operating in Azerbaijan must not be restricted in any way. Provisions that prevent them from opening branches in more than one place must be overturned. The mandatory precondition for deputy heads of such organizations to be Azerbaijani citizens must be removed. This type of discriminations in the legislation must not be allowed.   

10.              Impedimental legislative procedures required for registration of representations and branches of foreign legal entities must be simplified. Particularly, the requirement to conclude an agreement must be repealed. They must be provided with equal rights with Azerbaijani NGOs. In addition to the procedures required for local NGOs, submission of a certified copy of the document confirming that the foreign legal entity operates legally in its country of origin and the organization's decision to open a representation or branch must be sufficient for registration of branches and representations of foreign legal entities. Decision No.43 dated 16 March 2011 of the Cabinet of Ministers of Azerbaijan Republic on approval of the "Rules for Conducting Negotiations for Preparation and Signing of an Agreement for the State Registration of Branches or Representations of Foreign Non-governmental Organizations in the Republic of Azerbaijan" must be annulled. The government must be deprived of intervention opportunities at this stage.  

11.              The scope of activity of NGOs and public associations must not be restricted without a legitimate basis in the law. Specifying what kinds of activity NGOs can engage in is a directly restrictive approach and this method must be abandoned. Restrictions on the activities may be imposed in a balanced way in cases of legitimate limitations specified in the Constitution of the country, Constitutional law and Article 11 of ECHR and where they arise from necessary social pressure in a democratic society. In general, defining the type of activity by name or requiring that the type of activity is included in the name and restrictions placed on conducting exit polls are direct and illegitimate interferences with freedoms, and this method is unacceptable.  

B.                Elimination of problems concerning termination of activity

            Termination of NGOs' activities must happen only by court order:

·                     The reason that provides a basis for termination must be quite clearly, accurately and comprehensively envisaged in law by indicating Constitutional and Conventional grounds, must allow clear foreseeability of prohibitions, and must not consist of vague expressions or norms allowing for broad interpretation;

·                     The purpose and the result of the legal reasons forming the basis for termination must exclusively be for one or several of the legitimate public interests listed in Articles 3.5 and 3.6 of the Constitutional Law on Regulation of the Exercise of Human Rights and Freedoms in the Republic of Azerbaijan, as well as Article 11 § 2 of the European Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms, namely national security, territorial integrity, public safety and security, prevention of disorder and crime, protection of health and morals, and protection of the rights and freedoms of other persons;

·                     Termination must occur when it is aimed at protecting the most important values necessary for the existence of a democratic society and is applied as a last resort in a democratic society. That is, if other reasonable and effective means that would place fewer restrictions on freedom of association in order to protect legitimate public interests have been exhausted;  

·                     Termination of an NGO's activity by putting an end to freedom of association or imposition of other penalty sanctions must be proportionate to freedom of association. That is, the benefit from the protection of legitimate public interests must be greater than the damage that the restriction (considering the sanctions to be applied) will cause to freedom of association.

1.                  Artificial reasons serving as the basis for termination of NGOs' activities must be removed from the Law. Issuance of a written warning to the NGO or punishing it administratively alone must not provide the basis for its liquidation. The amounts of administrative fines must be returned to the thresholds effective until 2008 and be adjusted to the minimum wage index applied in the country. Astronomical fines for non-profit organizations, which do not pursue any commercial purposes, must be removed from the Administrative Violations Code.  

2.                  The provisions regulating the empowerment of the Ministry of Justice to check the compliance of NGOs' activities with the legislation and their Charter must be removed from the legislation. The Decision No.11 dated 28 December 2015 of the Board of the Ministry of Justice on approval of the "Rules for examining the activities of NGOs, branches or representations of foreign NGOs" must be revoked.  

C.     Responsibility for violators of the implementation of legislation

1.                  Actions that restrict NGOs' freedoms, arbitrarily refuses registration, requires additional documentation, involves red tape, and creates artificial barriers to their legitimate activities must entail administrative and criminal liability, regardless of who commits them. Accordingly, new articles must be added to the Administrative Violations Code and the Criminal Code. Officials and agencies, who commit illegal actions or inaction that hinders the activities of NGOs or illegally restricts their rights, must bear administrative responsibility. If such actions are committed deliberately, with a mercenary motive or through abuse of power, criminal responsibility must be stipulated.         

Law of Azerbaijan Republic on State Registration and State Register of Legal Entities

1.                  The provisions concerning NGOs in the Law on State Registration and State Register of Legal Entities must be revised. State registration must be implemented in a simplified form according to the notification system. The norms not based on a legitimate legal purpose must be annulled.  

2.                  Distinction made between commercial and non-commercial entities must be fully amended in favor of non-commercial entities. Registration of branches and representations of foreign non-profit organizations must be simplified as provided above, the Agreement condition and other provisions creating artificial obstacles must be repealed.

3.                  Overall, ten different laws amending this Law were passed over the years 2010-2016, and each of them had restrictive objectives. So, except for technical changes, the restrictive provisions introduced by these laws must be removed from the legislation. In particular, requiring "the opinion of the relevant executive agency for state registration of non-commercial legal entities having areas of activity related to promotion of religious values in their charter" amounts to making a right subject to political considerations and restricting freedoms illegitimately.  

Law of Azerbaijan Republic on Grant

1.                  Eighteen different restrictive changes and additions were made to this law through different laws, once in 2009 and four times in 2013 and 2014. Practically all of them were restrictive in nature. Therefore, they must be discarded.  

2.                  The provisions prescribing registration of grants and donations must be rescinded. Information on received grants and donations must be presented simply in annual financial reports. Bank operations on grants and donations must be freely performable without the requirement to present a notice. Both payment systems permitted by law, that is cash and wire transfer systems must be allowed for grant and donation payments.  

3.                  The system requiring registration of donors must be abandoned. Irrespective of their location, donors must be enabled to freely give grants to any civil society organizations or individuals operating in the country. Provisions requiring grants' appropriateness to their purpose to be assessed by the relevant executive agency, as well as all other provisions that hinder activities must be removed from the legislation. Decision No.216 dated 5 June 2015 of the Cabinet of Ministers of Azerbaijan Republic on approval of the "Procedure for registration of grant agreements (decisions)" which stipulates registration of grant agreements, as well as Decision No.339 dated 22 October 2015 of the Cabinet of Ministers of Azerbaijan Republic on approval of the "Procedure for foreign donors' acquiring the right to give a grant in the territory of the Republic of Azerbaijan" must be annulled.

4.                  Decision No.336 dated 21 October 2015 of the Cabinet of Ministers of Azerbaijan Republic on approval of the "Procedure for submission of information on the amount of donations received by NGOs, as well as branches or representations of foreign NGOs and persons granting the donation" must be repealed.

5.                  The provisions stipulating registration of service contracts in case of the provision of services with funds received from a foreign source must be discarded. All income irrespective of its source must be disclosed within the system envisaged in tax returns. The rules governing "registration of service contracts under grants received from a foreign source" must be rescinded.

6.                  All administrative penalty sanctions stipulated for donors and recipients with regard to giving and receiving grants must be abolished and removed from the Administrative Violations Code. 

Law of Azerbaijan Republic on Volunteer Activity

A subsection added to Article 11 of the Law on Non-Governmental Organizations (Public Associations and Funds) on 19 December 2013 determines: "The presence of assistants in non-governmental organizations and their legal status are defined by the non-governmental organization's founding documents and the Law of Azerbaijan Republic on Volunteer Activity." Article 6 of the Law on Volunteer Activity lists the obligations of the organizers of volunteering, and an NGO intending to recruit volunteers will have to sign a written contract with the volunteer, to provide life and health insurance for the volunteer in all cases, to engage the volunteer in trainings when necessary, and inform the State Migration Service of Azerbaijan Republic about foreign volunteers and stateless persons. Here, requiring the same standard regardless of the nature of the work, irrespective of whether it is short-term or one-time, is not the right approach. Sometimes NGOs have to use the help of volunteers at an event lasting for a few hours. In this case, it is not possible anymore. This requirement, in fact, serves to encumber NGOs.

In addition, Article 10 of the Law says that "The international organizers of volunteering, including foreign volunteers and stateless persons may do volunteer work in the territory of the Republic of Azerbaijan only in collaboration with the organizers of volunteer activities in the Republic of Azerbaijan". This approach is entirely restrictive in nature. It thus restricts all opportunities to act for participants of a volunteer mission, who want to voluntarily teach a foreign language in the country. These restrictive provisions must therefore be removed from the legislation and the existing provisions must be softened.   

Law on Freedom of Religious Belief and Law on Fight against Religious Extremism

1.                  The Law on Freedom of Religious Belief, which was adopted on 20 August 1992, has been amended through different laws 16 times. Particularly over the past 7 years, changes and additions were made to the law 11 times. Six of them occurred directly in the years 2013-2015. In the last 7 years, 62 different additions and changes were made to the Law, which itself consists of only 31 articles. The vast majority of these changes are restrictive. In addition to this law, the Law on Fight against Religious Extremism was adopted in 2015 and has served to impose maximum restrictions on the freedoms in this area. Therefore, this law must be rid of all restrictive provisions.

2.                  A new condition on religious literature being labeled by a government agency with a specific control mark has been introduced into the law. This means a significant restriction on freedom of conscience and freedom of expression and needs to be removed from the legislation.   

3.                  A number of provisions causing interreligious discrimination in the country have been introduced into the law. Unlike other religions, Islamic rituals and ceremonies can be performed only by the citizens of the Republic of Azerbaijan. Citizens of Azerbaijan Republic, who have received their religious education abroad, are prohibited from holding Islamic rituals and ceremonies. All these provisions must be removed from the legislation.  

4.                  Provisions relating to the rules for the registration of religious organizations and religious communities are ridiculous. Along with the documents stipulated in the Law of Azerbaijan Republic on State Registration and State Register of Legal Entities, the documents required for registration also include "application submitted by at least fifty adults or their authorized representatives with enclosed founding protocol and charter of the community, the list of the founders of the religious community indicating their nationality, place of residence and date of birth, copies of their identification documents, principles of religious teaching, as well as information on the date of establishment of the religious community, its forms and methods of activity, traditions and attitude towards family, marriage and education, and restrictions on the rights and responsibilities of the members of the community". The vast majority of this information being a prerequisite for the exercise of the right to freedom of association is not a legitimate approach. Such restrictive legislative provisions must be repealed.  

5.                  Requiring the opinion of the State Committee for Religious Affairs, in addition to all documents, for registration of religious communities is a provision, which blocks legal procedures and unreasonably restricts the freedom, and must be abolished.

6.                  The fact that religious communities are allowed to operate only in their registered address and are not allowed to operate throughout the country is another restrictive approach and must be abolished.  

7.                  Prohibition of demonstrating religious slogans and other religious attributes outside places of worship in public places is an illegitimate interference with persons' right to freedom of assembly and freedom of expression and must be repealed.  

8.                  Provisions envisaging registration of grants and donations received by religious organizations, as well as responsibilities stipulated in this connection must be reversed.  

Administrative Violations Code, Criminal Code

1.                  The following provisions, which were added to the Administrative Violations Code after the provisions restricting the activities of civil society were introduced into the legislation, must be completely removed from the legislation.

·                     Article 432, which regulates "violation of the legislation on receiving (giving) grant";

·                     Article 465, which deals with "failure to include information about donations in financial reports"; 

·                     Article 466, which governs "giving or receiving donated money in cash";

·                     Article 579, which regulates "violation of the legislation on non-governmental organizations";

·                     Article 580, which governs "impeding the process of studying the compliance of the activities of NGOs and branches or representations of foreign NGOs with their charters (regulations) and the legislation";

·                     Article 581, which regulates "failure of NGOs or branches or representations of foreign NGOs to eliminate the violations noted in the warning or directive of the relevant executive agency in a timely manner";

·                     Article 582, which regulates "violation of the rules on functioning of branches or representations of foreign NGOs".

2.         The following articles, which have been recently entered into the Criminal Code and are essentially incompatible with democratic law principles and stipulate up to five years' imprisonment, must be removed from the Criminal Code.

·                     Article 167-2.  Production, importation with the purpose of selling or distributing, sale or distribution of religious literature (in paper or electronic format), audio and video materials, items and goods and other informational materials of religious content without relevant permission;

·                     Article 168. Creating, leading or participating in a group, which under the pretext of propagation of religious denominations and performance of religious rituals carries out activity that violates public order, or harms citizens' health, or violates the rights of citizens regardless of its form, as well as distracts citizens from performance of their duties established by law;  

·                     Article 168-1. Performance of Islamic rituals and ceremonies by a citizen of Azerbaijan Republic, who has received religious education abroad, and conducting of religious propaganda by a foreigner or a stateless person.

Signatures:

1.      Aghaliyev Khalid, lawyer, Civil Society Platform

2.      Aghayev Rovshan, expert economist, Civil Society Platform

3.      Aliyev Intiqam, Legal Education Society

4.      Aliyev Mehman, “Turan” News Agency, Civil Society Platform

5.      Aliyev Samir, Media and Public Initiatives Public Union

6.      Baghirov Khalid, lawyer, Civil Society Platform

7.      Chobanoghlu Shahveled, journalist, Civil Society Platform

8.      Gulalıyev Oqtay, Public Union for Democratic reforms

9.      Guliyev Ziya, Legal Initiatives Centre

10.  Gurbanov Akif, Democratic Initiatives Institute

11.  Hajıbeyli Rovshan, Democratic Journalism School

12.  Huseynov Emin, Institute for Reporters Freedom and Safety

13.  Ibadoglu Qubad, expert economist

14.  Imranova Aynur, Public Union Support to Media and Democracy Development

15.  Ismayıl Shahla, Women’s Association for Rational Development

16.  Ismayil Zohrab, Public Association to Assist Free Economy

17.  Jafarov Rasul, Human Rights Club

18.  Kazımlı Samir, human rights defender, Civil Society Platform

19.  Kazımov Seymur, journalist, Civil Society Platform

20.  Mahmudov Kamran, journalist, Civil Society Platform

21.  Mammadli Anar, Elections Monitoring and Democracy Studies Centre

22.  Mammadli Alasgar, lawyer, Civil Society Platform

23.  Mammadli Nasimi, Broadcasters Monitoring Centre

24.  Mehtiyev Azer, Public Union Support to Economic Initiatives

25.  Mustafayev Asabəli, Democracy and Human Rights Resource Centre

26.  Rahimli Mehriban, Civil Society Platform

27.  Suleymanlı Bashir, Citizen Rights Institute

28.  Toghrul Galib, Economic Research Centre

29.  Zeynallı Avaz, “Khural” newspaper, Civil Society Platform

Coordinators:

Alasgar Mammadli, lawyer, Civil Society Platform, +994 50 235 32 50, elesgerm@gmail.com

Rasul Jafarov, human rights defender, Human Rights Club, +99450 586 35 37, resul.j@gmail.com

---

[1] Law on non-governmental organizations (public associations and funds), Law on state registration and state register of legal entities, Law on grant, Law on freedom of religious belief, Law on fight against religious extremism, relevant provisions of Administrative Violations Code and Criminal Code, Decrees of the President of Azerbaijan Republic in this field, decisions of the Cabinet of Ministers, ministries and committees in this field