Parlament anaxronizmi

Parlament anaxronizmi
Müsahibə 

2019 Dekabr 07 ( Şəmbə )  12:29:55

ASTNA.biz

Dekabrın 5-də prezidentin sərəncamı ilə Azərbaycanda 2020- ci il fevralın 9-na növbədənkənar parlament seçkiləri təyin edildi. Dekabrın 4-də Azərbaycan Konstitusiya Məhkəməsi Milli Məclisin parlamentin buraxılması və növbədənkənar parlament seçkiləri keçirilməsi xahişi ilə ölkə prezidentinə müraciətinin Konstitusiyaya uyğun olduğunu təsdiq edib.Parlamentinin buraxılması təşəbbüsünü hakim Yeni Azərbaycan Partiyası irəli sürüb, bunu islahatları dəstəkləmək və Milli Məclisin tərkibini yeniləmək zərurəti ilə əsaslandırıb.Dekabrın 2-də parlament bu təşəbbüsü dəstəkləyib və prezidentə müvafiq müraciəti qəbul edib. Bir sözlə, Azərbaycanda 5-ci çağırış Milli Məclis buraxıldı və çox yaxın zamanda növbədənkənar parlament seçkiləri gözlənilir. Görəsən, bütün bunlar niyə baş verir? Parlamentin tez-tələsik buraxılmasının səbəbi nədir? Və bütün bu proseslər Konstitusiyaya və qanunvericiliyə uyğun baş verirmi?Müstəqil hüquqşünas Ələsgər Məmmədli prosesin hüquqi və siyasi tərəfləri barədə ASTNA-nın suallarını cavablayıb.

***

-Ələsgər bəy, hakim Yeni Azərbaycan Partiyası parlamentin buraxılması təşəbbüsünü irəli sürdü, bunu islahatları dəstəkləmək və Milli Məclisin tərkibini yeniləmək zərurəti ilə əsaslandırdı. Hakim partiyanın belə bir təşəbbüslə çıxış etmək səlahiyyəti varmı?

-Siyasi baxımdan Yeni Azərbaycan Partiyasının proqramını həyata keçirmək üçün hansısa addımlar atması təbiidir və mümkündür. Hüquqi baxımdan bu, mübahisələndirilə bilməz. Bu, siyasi konyektur, ehtiyac baxımından qiymətləndirilə bilər. YAP belə bir siyasi çıxış edə bilər ki, o, tutalım ki, parlamentdə mövcud olan millət vəkillərini yeniləmək istəyir. Amma istənilən siyasi çıxış nəticə etibarı ilə bir arqumentə söykənməlidir. Həmin arqument əsaslı olmalıdır.  YAP-ın “prezident islahat aparır, parlament bu addımlarla ayaqlaşmır” arqumenti kifayət qədər inandırıcı bir iddia deyil və cəmiyyət bu iddiaları qəbul etmir. Normalda hər kəs görür ki, parlamentin, ümumiyyətlə, fəaliyyəti prezidentinkindən daha sürətlidir. Yəni, prezidentdən gələn bütün qərarlar heç bir sorğu olmadan, əleyhinə kimsə çıxmadan, hətta 100 faiz səslə parlamentdə qəbul olunur.  Hətta həmin 100 faizə əsasən özünə bitərəf deyənlər də daxil olur. Eyni zamanda hətta müxalif partiya kimi və ya digər partiya kimi parlamentdə qeydiyyatdan keçmişlər də həmin qərarların əleyhinə çıxmayıblar və ya bitərəf qalmayıblar. Dolayısı ilə belə bir siyasi qərara ehtiyac yox idi və əsaslandırılmamışdı. Amma, ümumiyyətlə, əgər belə bir ehtiyac hiss edirdilərsə, bunun yolu ilk növbədə bir siyasi partiya kimi özünün qurultayında və ya səlahiyyətli orqanında qərar qəbul etmək idi. Sonra həmin qərarı öz üzvləri olan millət vəkillərinə təqdim etmək idi. Həmin üzv millət vəkilləri parlamentin erkən seçkiyə getmək mühitini  hüquqi baxımdan formalaşdırmaq üçün bir hissəsi və ya hamısı fərdi olaraq  istefa verə bilərdi. Həmin istefa ərizələri Milli Məclisdə qiymətləndirilib, Mərkəzi Seçki Komissiyasına təqdim olunandan sonra MSK-nın qərarı ilə onların millət vəkilliyi statusu ləğv olunardı. Beləliklə də parlamentdə 83 və daha yüksək səs çoxluğu ilə qərar qəbul etmə və parlamentin, ümumiyyətlə, yetərsay olma baxımından lazım olan millət vəkili sayı azalmış olardı. Bu halda prezidentə parlamenti buraxma hüququ verən Konstitusiyanın 98-1-ci maddəsinin şərti formalaşardı. Və bu proses Konstitusiyaya uyğun şəkildə baş verərdi.

-Dekabrın 2-də parlament hakim partiyanın təşəbbüsünü dəstəklədi  və prezidentə müvafiq müraciəti qəbul etdi. Elə həmin gün dövlət başçısı parlamentin müraciətinin Konstitusiyaya uyğunluğunun yoxlanılması üçün Konstitusiya Məhkəməsinə sorğu göndərdi. Azərbaycan Konstitusiya Məhkəməsi dekabrın 4-də Milli Məclisin parlamentin buraxılması və növbədənkənar parlament seçkiləri keçirilməsi xahişi ilə ölkə prezidentinə müraciətinin Konstitusiyaya uyğun olduğunu təsdiq edib. Sizcə, bütün baş verənlər Konstitusiyaya və ya qanuna uyğun olaraq baş verirmi?

-Konstitusiya Məhkəməsinin verdiyi qərarın hüquqi baxımdan əsaslandırılması, ümumiyyətlə, yoxdur və verilən qərar siyasi qərardır. Çünki Konstitusiya Məhkəməsi Konstitusiyanın bütün müddəlarına uyğun və sadiq olan şərh verə bilər. Konstitusiyanın müddəaları dedikdə prezidentin parlamenti buraxması ilə bağlı 98-1-ci maddənin şərtlərinin mövcud olub-olmadığı yoxlanmalı idi. Yoxlanılmadı,  tam tərsi YAP-dan olan millət vəkillərinin müraciətini parlamenti buraxmaq üçün yetərli hesab etdi. Sadəcə, burada yenə Konstitusiya Məhkəməsinin əslində funksiyasına aid olmayan bir məsələ müzakirə olundu. Hansı ki  prezident bunu ondan istəməmişdi. Bu da parlamentin, ümumiyyətlə, buraxılması halında onun funksionallığının saxlanması məsələsi idi. Bu, ümumiyyətlə, hüquqi məntiq baxımından keçərsiz bir ifadədir. Çünki parlament yararsız olduğu üçün buraxılırsa, o zaman parlamentin funksionallığını saxlamaq və onu seçki gününə qədər səlahiyyətli saxlamaq məntiqli və hüquqauyğun yanaşma deyil. O, ayrı məsələdir ki, bu, krizis yaradır. Bu, doğrudur. Çünki prezidentin parlamenti buraxması özlüyündə Konstitusiyanın bütünlüyünə zidd bir müddəadır. 2016-ci il referendumu ilə Konstitusiyaya prezidentə bu səlahiyyəti verən müddəa əlavə olunub. Bu, özü parlamentin funksionallığını zədələyən məqamdır. İndiki halda bunu guya Konstitusiyanın 111 və 112-ci maddəsi ilə əlaqələndirdilər.  Həmin maddələrə görə, fövqəladə vəziyyət və müharibə vəziyyəti elan ediləndən sonra 24 saat içində  prezident bu qərarı Milli Məclisə təqdim etməlidir, parlament də onu ya qəbul, ya da rədd edə bilər. Əgər qəbul edərsə, parlament buraxılarsa, belə bir situasiyada parlament yox ikən ciddi şəkildə dövlət krizisi yarana bilər. Və dövlət böhranı yaranmasın deyə Konstitusiya Məhkəməsi guya buna da bir açıqlama gətirib. Mövcud Məclisi qanun və qərar qəbul etmədən, sadəcə, istisna halda lazım olarsa toplanma və beynəlxalq təmsilçiliyi davam etməyi qərara aldı. Yəni, Avropa Şurasının yanvarda nəzərdə tutulan qış sessiyasında təmsil etmək hüququ saxlanma şərti istisna olmaqla digər halda parlamenti buraxmış hesab etdi. Baş verən prosessual hüquq baxımından da, məzmun baxımından da Konstitusiyaya zidd baş verdi.

-Əslində prosedur necə olmalı idi? Konstitusiyaya və ya qanunvericiliyə uyğun olaraq parlament hansı halda buraxıla bilərdi? Və ya növbədənkənar parlament seçkisi hansı halda elan oluna bilərdi?

-Konstitusiyada parlamentin buraxılması üçün hökmən birincisi siyasi böhran yaşanmalıdır. Parlamentdə ciddi şəkildə fikir ayrılığı yaranmalıdır.  Ya prezidentdən gələn qanun təklifləri zamanında müzakirəyə çıxarılmasın (bu normalda iki ay və ya istisna hallarda təcili elan olunubsa 20 gün) və yaxud da prezidentə imzalanmaq üçün 14 gün içərisində göndərilməli olan qanunlar həmin müddət çərçivəsində göndərilməsin. Bu zaman parlamentin funksionallığı zədələnir.  Digər hal isə Konstitusiyanın 98-1-ci maddəsində aydın şəkildə göstərilib. Bu, prezident tərəfindən təklif olunan baş nazirin iki dəfədən artıq səsvermə zamanı təsdiq olunmaması və yaxud Mərkəzi Bank sədrinin, baş prokurorun təsdiq olunmaması. Bu, Konstitusiyada aydın şəkildə göstərilən hallardır. İndiki situasiyada məhz siyasi baxımdan, yəni funksionallıq baxımından prezidentin göndərdiyi təkliflərdən imtina edən və yaxud onu ləngidən hər hansı bir vəziyyət yoxdur. Nə də belə bir şərt hüquqi baxımdan formalaşmayıb. Bu baxımdan növbədənkənar parlament seçkisinin elan olunması hüquqi çərçivədə mümkün deyildi. Amma bu, baş verdi.

-Bu formada tez-tələsik parlamenti buraxmaq, növbədənkənar seçki keçirmək nəyə görə lazım idi? İqtidar niyə bunu edir?

-Üst-üstə götürsək, yeni seçkinin elan olunmasına 9 aydan bir az artıq vaxt qalmışdı. Bu 9 ayı gözləmədən belə bir addım atmasının səbəbi, ictimaiyyətə açıqlanan səbəb keçərli deyil. Çünki deyildiyi kimi, parlament prezidentin addımları ilə ayaqlaşa bilməsəydi, o zaman parlamentin sədri Oqtay Əsədovun elan etdiyi kimi il ərzində 1700-dən artıq qərar və qanun qəbul etməzdi. Bu, həqiqətən rekorddur. Belə bir rekorda imza atan bir parlamentə hansısa bir islahatı zəiflədir deyilməsi keçərli arqument deyil. Bu, daha çox hakimiyyətin üst səviyyədə əl dəyişməsinə hazırlanan bir prosesdir. Bu, heç kimə sirr deyil ki, hakimiyyətin üst ranqlı məmurlarının bir çoxu artıq göndərilib. Bura Prezident Administrasiyasının rəhbəri, ictimai-siyasi şöbənin rəhbəri daxildir. Eyni zamanda digər önəmli postlardakı insanların rolu cəmiyyətdə azaldılıb. Keçən parlamentdə qanunvericilikdə rəsmi şəkildə belə bir şey nəzərdə tutulmasa da, faktiki olaraq hamı bilirdi ki, parlamentdəki təmsilçilik daha çox oliqarxların cəmiyyətdəki təmsilçiliyinə uyğun formalaşdırılmışdı. Həmin o vurulan, işdən azad olunan, artıq idarəetmədən uzaqlaşdırılan şəxslərin dolaylı olaraq təsdiqlədikləri şəxslərin parlamentdə oturması arzuolunan deyil. Artıq parlamentə yeni komandanın təmsilçilərinin oturdulması düşünülür. Çünki bizdə parlament formalaşarkən cəmiyyətin iştirakçılığı ən geri planda olan məsələdir. Əsasən seçki yuxarıdan hazır siyahıların təqdim olunması və MSK-nın siyahıya uyğun şəkildə seçkini qeyri- şəffaf və qanuna zidd şəkildə formalaşdırması ilə yekunlaşır. Bu da onu göstərir ki, yaxın vaxtlarda ən üst şəkildə dəyişiklik baş verəcək və onun istəyinə uyğun parlamentin formalaşması siyasi tərcihdir. Və bu reallaşır.

-Ümumiyyətlə, parlament həqiqətənmi gedən proseslərlə ayaqlaşa bilmirdi?

-Dediyim kimi, vurulmuş məmurların “təmsilçiləri” olan deputatlar (bir çox hallarda bunlar çoxluq təşkil edirdi), uzun müddətdə prosesi arzulamayan ola bilərlər. Düzdür, onların formal olaraq yenə də prezidentə, onun apardığı bu dəyişimə ya yerdəyişmə siyasətinə ayaq uydurduqları görünür. Amma ola bilsin ki, arzuları və istəkləri daxillərində o yöndə deyil. Hər halda ən azından burada bir əminlik yaradırlar. Çünki parlament nəticə etibarı ilə önəmli bir institutdur. Və parlamentin əlində prezidentin impiçment edilməsi kimi səlahiyyət var. Belə olan halda həmin parlament hansısa anda hökumətin üst səviyyədə boykot edilməsinə və ya müəyyən problem yaşamasına gətirib çıxara bilər. Oradakı çoxluq arzu olunmayan çoxluqdursa. Yəqin bu,  parlamentin buraxılmasında rol oynadı.

-Bu dəfəki seçkilərdən nə gözləyirsiniz? İqtidarla, hakim partiyanın atdığı addımlarla ayaqlaşan parlament formalaşa biləcəkmi? Və sizin həmin parlamentdən gözləntiləriniz nədir?

-Bu seçkidən nə prosedur baxımdan ciddi bir şəkildə fərqli dəyişiklik gözləyirəm, nə də formal olmasa da əsas baxımından. Çünki mövcud seçki eyni ilə 2003-ci ildə qəbul olunan Seçki Məcəlləsi və 2005-ci ildə formalaşan seçki komissiyaları ilə həyata keçirilir. Faktiki olaraq eyni icra hakimləri, eyni polis strukturu, eyni təhlükəsizlik strukturu və eyni siyasi komanda ilə seçkiyə gedilir. Belə olan halda o gözlənti haradan formalaşa bilər ki, seçki fərqli olacaq? Belə bir impuls verən heç bir addım yoxdur. Hətta son 1-2 aylıq bir prosesi incələdikdə 19 oktyabr hadisələri və ondan öncəki və sonrakı sərbəst toplaşma ilə bağlı, siyasi fəaliyyətlə bağlı piket cəhdləri çox aydın şəkildə göstərdi ki, hökumətin xüsusi ilə rəqiblərə və siyasi mübarizə istiqamətinə yönələn hər hansı bir dəyişikliyi yoxdur. Tam əksinə, daha aqressivdir. Əvvəllər bu qədər aqressiv deyildi. Hətta 2-3 həftə ərzində prezidentin son açıqlamalarına diqqət etsək, daha çox müxalifətə yönələn nifrət nitqindən  istifadə edib. Bu da dəyişimin nəinki müsbət, hətta mənfi istiqamətdə getdiyini göstərir. Qaldı ki, parlamentin iqtidarın atdığı addımlarla ayaqlaşmasına, partiya heç bir addım atmır. Partiya prosesdə yoxdur. Sadəcə, üst səviyyədə, prezident və ya vitse-prezident səviyyəsində dəyişikliklərin təqdimatı və icrası var. Amma bunların hətta partiya ilə məsləhətləşmədiyi aydın şəkildə bəllidir. Pariyanın özünün əsas funksioner olan şəxslərinin son açıqlamalarından hiss olunur ki, partiya bu proseslərdə yoxdur. Arif Rəhimzadənin parlamentdəki “məgər biz yararsızıqmı ki, özümüzü buraxırıq” deyərək etdiyi son etirazı və bunu ciddi şəkildə mübahisələndirməsi, Oqtay Əsədovun isə guya onu sakitləşdirirmiş kimi göstərib, amma eyni zamanda altdan sətiraltı parlamentin proseslərə ayaq uydurduğunu deməsi və il ərzində 1700-dən çox qanun layihəsini qəbul etməsini deməsi bunu sübut edir. Sadəcə, onun rəsmiləşdirilməsində formal bir qatar rolu oynayır. Amma bu proseslər partiyadan formalaşmır. Bunu göstərən hər hansı bir ipucu yoxdur. Yeni formalaşan parlament adil, ədalətli formada formalaşmırsa, komissiyalar tərəfindən obyektiv bir seçki sistemi ilə keçirilmirsə, ümumiyyətlə, seçkiyə aid normalar, standartlar ATƏT-in müşahidə missiyasının, Venesiya Komissiyasının tələbləri çərçivəsində formalaşmırsa, oradan formalaşacaq parlamentin də hansısa formada böyük bir gözlənti yaradacağını düşünmürəm.

Mənbə: http://www.turan.az/ext/news/2019/12/free/Interview/az/85726.htm?fbclid=IwAR2m0bZjbyxRIYdhTHnRFvdgedSAuHWxjQKvo9oVKr2At6t9Qxi-hhI4eS0 

Ələsgər Məmmədli: Diffamasiya ittihamları qorxu mühiti yaratmaq deməkdir

Özbaşınalıqları gizlətmək olmadı - Ələsgər Məmmədli

Ələsgər Məmmədli: Azərbaycanda medianın durumu

Tofiq Yaqubluya edilən xəbərdarlıq nə qədər hüquqa uyğundur?

22 Avqust 2019-cu il tarixdə Baş Prokurorluq və Daxili İşlər Nazirliyi birgə açıqlama ilə[1] belə bir informasiya yaydı:"Baş Prokurorluqda aparılmış araşdırmalarla Bakı şəhər sakini Tofiq Yaqublunun "Facebook" sosial şəbəkəsində özünə məxsus səhifə vasitəsilə qəsdən və qərəzli şəkildə reallığa uyğun olmayan, vətəndaşlar arasında dövlətin həyata keçirdiyi tədbirlərə inamsızlıq yaratmağa xidmət etməklə insanların hakimiyyət əleyhinə qanunsuz hərəkətlərə sövq edilməsinə, onların qanunsuz etiraz aksiyaları keçirməyətəhrik olunmasına, habelə ölkəmizdə bərqərar olmuş ictimai-siyasi sabitliyin pozulmasına yönələn təxribat xarakterli cəhdlər etməsi müəyyənləşdirilib." Sonra qeyd edilir ki: "bununla əlaqədar T.Yaqublu Baş Prokurorluğa dəvət edilib. Ona "Prokurorluq haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununun tələblərinə müvafiq olaraq, ölkəmizdə ictimai-siyasi sabitliyin pozulmasına yönələn, vətəndaşlar arasında dövlətin həyata keçirdiyi məqsədyönlü tədbirlərin üzərinə kölgə salmağa xidmət edən həmin məlumatların yayılmasını gələcəkdə davam etdirəcəyi təqdirdə barəsində cinayət məsuliyyəti də daxil olmaqla, qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş daha ciddi tədbirlər görüləcəyi barədə rəsmi xəbərdarlıq edilib." 

Daha sonra istiqamət bir az da genişləndirib: "Daxili İşlər Nazirliyi və Baş Prokurorluq sosial şəbəkə istifadəçilərinə xəbərdarlıq edərək nəzərə çatdırır ki, ölkəmizdə bərqərar olmuş ictimai-siyasi sabitliyin pozulmasına, vətəndaşlar arasında dövlətin həyata keçirdiyi tədbirlərə inamsızlıq yaratmaq, insanları qanunsuz etiraz aksiyaları keçirməyə təhrik etməklə hakimiyyətin zorla ələ keçirilməsinə və Azərbaycan Respublikasının konstitusiya quruluşunun zorla dəyişdirilməsinə yönələn açıq çağırışlar və digər qanunazidd hərəkətlərin qarşısı qətiyyətlə alınacaqdır".

Açıqlama çox ciddi hüquqi mübahisələrə açıqdır. Bunların hər birini ayrıca qiymətləndirmək zəruridir. 

1. Prokurorluq və DİN sıradan vətəndaşı yox, Müsavat Partiyasının Divan üzvü və Mİlli Şuranın üzvünün fikirlərini təftiş edərək, ona xəbərdarlıq edib. Bu zaman "Tofiq Yaqublunun "Facebook" sosial şəbəkəsində özünə məxsus səhifə vasitəsilə qəsdən və qərəzli şəkildə reallığa uyğun olmayan, vətəndaşlar arasında dövlətin həyata keçirdiyi tədbirlərə inamsızlıq yaratmağa xidmət etməsini"-əsas götürüb. Məlumdur ki, dövlətin icra qolu hökumətdir. Hökumətin siyasi apponenti isə müxalifət. Bir müxalifət siyasətçisi hökumətin həyata keçirdiyi tədbirləri təftiş edə, hətta daha sərt şəkildə tənqid edə bilər. Bu demokratik cəmiyyətdə ifadə azadlığının çərçivəsində olan davranışdır. Prokurorluğun hökumətin tənqidçisi olan müxalifət siyasətçisinə xəbərdarlıq etməsi siyasi proseslərə müdaxilə olmaqla bərabər, hüquqi çərçivədə müəyyən olunmuş səlahiyyətlərindən sui-istifadədir və ifadə azadlığına qanunsuz müdaxilə hesab edilir.

2. Konstitusiyanın 63-cü maddəsinin tələbi Prokurorluq orqanları və DİN əməkdaşları üçün də bağlayıcıdır. 63-cü maddənin V-ci bəndi: "Məhkəmənin hökmü olmasa, kimsə cinayətdə təqsirli sayıla bilməz"- deyir. Halbuki, Prokurorluq və DİN-in birgə yaydığı bəyanatda: "Tofiq Yaqublunun ictimai-siyasi sabitliyin pozulmasına yönələn təxribat xarakterli cəhdlər etməsi müəyyənləşdirilib"- deyilir. Bu əməl cinayət əməli hesab olunur. O, cəmiyyətə cinayət törətmiş şəxs kimi təqdim edilir. Onun pozduğu iddia edilən və prokurorluq tərəfindən sadalanan əməllər Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 25-ci fəslində yer alan cinayətlərin təsvirinə uyğun gəlməkdədir. Prokurorluq məhkəmə araşdırması və qərarı olmadan Tofiq Yaqublunun "qəsdən və qərəzli şəkildə reallığa uyğun olmayan məlumatlar yayan"- biri kimi cəmiyyətə təqdim edib və onun suçlu obrazını yaradıb.

3. Prokurorluq yəqin ki, xəbərdarlıq etmək təşəbbüsünü onun fəaliyyətini tənzimləyən Prokurorluq haqqında Azərbaycan Respublikası Qanununun 21-ci və 22-ci maddələrinə əsaslanıb. Lakin bir məqamı unutmaq olmaz ki, 21-ci maddədə nəzərdə tutulan xəbərdarlığı "Prokuror öz səlahiyyətlərini həyata keçirərkən qanunla müəyyən edilmiş qaydada" - edə bilər. Müxalifətin siyasi simalarının iqtidarın fəaliyyətini tənqid etməsi, onu bəyənməməsi, hətta ona qarşı kontur-arqumentlər gətirərək, cəmiyyətə, öz tərəfdaşlarına fərqli mesaj verməsi ifadə azadlığı çərçivəsində qiymətləndirilməlidir. İfadə azadlığının çərçivəsini müəyyən edən qanunların heç birində məhkəmə istisna olmaqla, heç bir qurumun şəxslərin ifadə azadlığına birbaşa müdaxilə səlahiyyəti yoxdur, o cümlədən prokurorluğun. Müdaxilə, yalnız qanunla müəyyən edilən çərçivədə mümkündür.

4. Qanunla müəyyən edilən çərçivə Konstitusiyanın 47 və 50-ci maddələrinin məhdudlaşdırmasını nəzərdə tutan 2002-ci ildə qəbul edilmiş "İnsan hüquq və azadlıqlarının məhdudlaşdırılmasına dair" Konstitusiya Qanununda müəyyən edilib. Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyası da Azərbaycan Parlamenti tərəfindən ratifikasiya edildiyinə görə onun 10-cu maddəsi birbaşa ölkəmizdə hüquqi qüvvədədir. 30 mart 2006-cı il tarixli, 5 saylı Azərbaycan Respublikası Ali Məh­kə­mə­sinin Plenumunun "Ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsi zamanı "İnsan hü­quq­la­rı­nın və əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında" Avropa Konvensiyası müd­dəalarının və İnsan Hüquqları üzrə Avropa Məhkəməsinin pre­se­dentlərinin tətbiqi haqqında" Qərarı da məhkəmələrə bu çərçivəyə sadiq qalmağı tövsiyə edir.

5. 10-cu maddənin qoruduğu ifadə azadlığı Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin yurdiksiyası altında olduğuna görə, ifadə azadlığına müdaxilələr həm də AHİM-in qərarları çərçivəsində qiymətləndirilməlidir. Avropa Məhkəməsinin 10-cu maddədə qorunan ifadə azadlığı ilə bağlı təcrübəsinə nəzər saldıqda, aydın görünür ki, Tofiq Yaqublunun "Facebook" sosial şəbəkəsindəki fikirləri ifadə azadlığı çərçivəsində qiymətləndirilməlidir. Çünki, AİHM-in 2009-cu ildə "Times Newspapers Ltd Birləşmiş Krallığa qarşı (№1 və №2)" işində elektron informasiya sistemlərini də informasiya yayılan məkan kimi ifadə azadlığının əhatə dairəsində qiymətləndirib. Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi ifadə azadlığını onun əhəmiyyətini yalnız birbaşa deyil, həmçinin demokratiya və digər insan hüquqlarının təməli olmasını vurğulamaqla, fundamental insan hüququ kimi qiymətləndirir. Məhkəmə tez-tez (Lingens Avstriyaya qarşı, 1986, §42) işinə isnad edir və bildirir ki: "Umumiyyətlə, siyasi müzakirələr azadlığı Konvensiya vasitəsilə üstün tutulan demokratik cəmiyyətin əsas özəyini təşkil edir" və "10-cu maddənin 2-ci paraqrafı təkcə təhqiramiz və ya laqeyidlik halı kimi qəbul edilən və ya hesab edilən "informasiya" və ya "ideyalara" deyil, həm də təhqir edən, şoka salan və ya narahat edən informasiya və ideyalara şamil edilir. Plüralizm, tolerantlıq və liberallığın tələbləri bu şəkildədir və bunlarsız "demokratik cəmiyyət" mövcud ola bilməz...". 

Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi siyasi xarakterli bəyanatların, həmçinin qanuni ictimai maraq doğuran geniş məsələlərlə bağlı bəyanatların qorunmasını xüsusilə vurğulayır. Bir çox işlərdə Məhkəmə hökumətin məsuliyyətini təşviq edən bəyanatlar, siyasi müzakirələr və pozuntularla bağlı sərt və açıq tənqidi məlumatların verilməsi hüququnu dəstəkləyir.

6. Birgə açıqlamanın sonunda bildirilib ki, "...dövlətin həyata keçirdiyi məqsədyönlü tədbirlərin üzərinə kölgə salmağa xidmət edən həmin məlumatların yayılmasını gələcəkdə davam etdirəcəyi təqdirdə barəsində cinayət məsuliyyəti də daxil olmaqla, qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş daha ciddi tədbirlər görüləcəyi barədə rəsmi xəbərdarlıq edilib". Burada bir sual yaranır: "dövlətin (oxu: hökumətin) həyata keçirdiyi məqsədyönlü tədbirlərin üzərinə kölgə salmağa xidmət edən həmin məlumatların yayılması əgər cinayət məsuliyyəti yaradan əməldirsə, nədən şəxs barəsində dərhal cinayət işi başlanmır, gələcəkdə cinayət məsuliyyətinə cəlb edilmə ilə hədələnir? Prokuroruq orqanları qanunların tələbinə istisnasız əməl etməlidirlər. Əgər ortada cinayət əməli varsa dərhal həmin əmələ görə cinayət işi başlanmalıdır. Azərbaycan Respublikası Cinayət Prossesual Məcəlləsinin 38.1 maddəsinin tələbi də bu yöndədir: "Təhqiqatçı, müstəntiq və ya prokuror hazırlanan, yaxud törədilən cinayətin əlamətlərini əks etdirən əməllər barədə məlumat aldıqda və ya cinayət hadisəsini bilavasitə aşkar etdikdə bu Məcəllə ilə müəyyən edilmiş qaydada cinayətin izlərinin qorunması və götürülməsi üçün tədbirlər görməli, həmçinin öz səlahiyyətləri daxilində dərhal təhqiqat və ya istintaq aparmalıdırlar".

7. Birgə açıqlamada "Tofiq Yaqublunun "Facebook" sosial şəbəkəsində özünə məxsus səhifə vasitəsilə" bir sıra hüquq pozuntusuna yol verdiyi və hətta gələcəkdə cinayət məsuliyyətinə cəlb edilə biləcək pozuntulara yol verdiyi iddia edilsə də, konkret olaraq Tofiq Yaqublunun hansı tarixli ifadəsinin, hansı yazısının, hansı düşüncəsinin bu nəticəni yaratdığına dair heç bir sübut təqdim edilmir. Heç bir çıxarışdan, məqalədən sitat gətirilmir. Bu da aydın şəkildə göstərir ki, ortada sübut olmadan, ümumi şəkildə şəxsin günahlandırılması var və bu xəbərdarlıq əslində siyasi məqsəd daşıyır. Şəxsin siyasi ifadə azadlığına açıq şəkildə müdaxiləyə yol verilir.

Ələsgər Məmmədli

http://www.turan.az/ext/news/2019/9/free/analytics/az/121129.htm 

Насколько правомерно вынесенное Тофигу Ягублу предупреждение?

22 августа 2019 года Генеральная прокуратура и Министерство внутренних дел опубликовали совместное заявление[1] следующего содержания:

"Расследованием, проведенным Генеральной прокуратурой установлено, что житель г. Баку Тофиг Ягублу через страницу в соцсети Facebook умышленно и злонамеренно распространяет не соответствующую реальностиинформацию, служа распространению среди граждан недоверия к осуществляемым государством мерам, совершает провокационного характера попытки, направленные на вовлечение людей в незаконные действия против властей, на подстрекание их к проведению незаконных акций протеста, а также на нарушение установившейся в нашей стране социально-политической стабильности".

Далее отмечается что: "B связи с этим Т. Ягублу был приглашен в Генеральную прокуратуру. Согласно требованиям Закона Азербайджанской Республики "О прокуратуре", ему было сделано официальное предупреждение о том, что в случае если он и впредь продолжит распространение этой информации, направленной на нарушение общественно-политической стабильности в стране, служащей дискредитации среди граждан целенаправленных действий государства, в отношении его будут применены предусмотренные в законодательстве более серьезные меры, в том числе привлечение к уголовной ответственности".

Затем еще более расширенно: "Министерство внутренних дел и Генеральная прокуратура, предупреждая пользователей социальной сети, доводят до сведения, что предваряемые сеянием недоверия среди граждан к осуществляемым государством мерам, побуждением людей проводить незаконные акции протеста открытые призывы и другие противозаконные действия, направленные на нарушение установившейся в нашей стране социально-политической стабильности, на насильственный захват власти и насильственное изменение конституционного строя Азербайджанской Республики, будут строго пресекаться".

Заявление открыто для очень серьезных правовых дискуссий. Необходимо каждый его пункт проанализировать в отдельности.

1. Прокуратура и Министерство внутренних дел, ревизуя мысли не рядового гражданина, а члена Дивана Партии "Мусават" и Национального совета, вынесли ему предупреждение. При этом за основу была взята мысль "Тофиг Ягублу через страницу в соцсети Facebook умышленно и злонамеренно распространяет не соответвующую реальности информацию, служащую распространению среди граждан недоверия к осуществляемым государством мерам".

Как известно, правительство - исполнительная ветвь государственной власти, а политическим оппонентом правительства является оппозиция. Оппозиционный политик может подвергать ревизии и даже жестко критиковать осуществляемые правительством мероприятия. Это - реализуемое в демократическом обществе поведение в рамках свободы выражения. Bынесение прокуратурой предупреждения оппозиционному политику как критику правительства, наряду с вторжением в политический процесс, является также и злоупотреблением установленными рамками закона полномочиями и считается незаконным вмешательством в свободу выражения.

2. Требование статьи 63 Конституции является обязательным также и для органов Прокуратуры и сотрудников Министерства внутренних дел. Пункт 1. этой статьи 63 гласит: "Каждый, кто обвиняется в совершении преступления, до тех пор пока его вина не доказана в установленном законом порядке и нет в связи с этим приговора суда, вступившего в силу, считается невиновным" (https://www.caa.gov.az/index.php?option=com_k2&view=item&id=93:constitution-of-the-republic-of-azerbaijan&Itemid=173&lang=ru).

Однако в распространенном Генеральной прокуратурой и Министерством внутренних дел совместном заявлении говорится: "установлено, что Тофиг Ягублу совершает провокационного характера попытки, направленные на нарушение социально-политической стабильности". А это считается преступным деянием. Его представляют обществу как совершившего преступление лица. Перечисленные прокуратурой действия, в совершении которых он обвиняется, соответствуют описанию преступлений, предусмотренных в главе 25 Уголовного кодекса Азербайджанской Республики. Прокуратура без судебного разбирательства и приговора представила Тофига Ягублу обществу как человека, "умышленно и злонамеренно распространяющего информацию, несовместимую с реальностью", и создала его криминальный образ.

3. Bидимо, Прокуратура, инициируя вынесение предупреждения, исходила из статей 21 и 22 регулирующего ее деятельность Закона АР "О прокуратуре". Однако нельзя забывать, что назначать предупреждение, предусмотренное в статье 21, "Прокурор может при реализации им своих полномочий в установленном законом порядке".

Критика деятельности правительства, неодобрение и даже оспаривание ее с приведением контраргументов и обращение к общественности и к своим партнерам с иным месседжем со стороны политических деятелей оппозиции должны рассматриваться в контексте свободы выражения мнения. Ни в одном законе, определяющем рамки свободы выражения, ни одна структура, в том числе прокуратура, но за исключением суда, не наделена полномочиями непосредственно вмешиваться в свободу выражения. Bмешательство возможно только в установленных законом пределах.

4. Рамки, установленные законом, определены принятым в 2002 году Конституционным Законом "Об ограничении прав и свобод человека", который предусматривает ограничения статей 47 и 50 Конституции. Поскольку парламент Азербайджана ратифицировал Европейскую Конвенцию о правах человека, то ее статья 10 также имеет в силу в нашей стране. Постановление Пленума Bерховного Суда Азербайджанской Республики от 30 марта 2006 года № 5 "О применении положений Европейской Конвенции "О защите прав и основных свобод человека при отправлении правосудия" и прецедентов Европейского суда по правам человека" также рекомендует судам быть приверженными этим рамкам.

5. Так как защищенная статьей 10 свобода выражения находится под юрисдикцией Европейского суда по правам человека, вмешательство в свободу выражения также должно рассматриваться в рамках решений ЕСПЧ. B контексте опыта Европейского суда, связанного со свободой выражения, защищаемой статьей 10, очевидно, что взгляды Т. Ягублу, выраженные им в соцсети Facebook, должны рассматриваться в рамках этой свободы. Ибо ЕСПЧ в 2009 году в деле "Times Newspapers Ltd против Соединенного Королевства (№ 1 и № 2)" рассмотрел электронные информационные системы как пространство распространения информации, входящее в сферу действия права на свободу выражения.

Европейский суд по правам человека считает, что свобода выражения значима не только сама по себе, но и как фундаментальное право человека, составляющее основу демократии и других прав человека. Суд часто ссылается на дело Lingens против Австрии (1986, §42) и заявляет: "B более общем виде можно сказать, что свобода политической дискуссии составляет стержень концепции демократического общества, которая проходит через всю Конвенцию" (http://www.echr.ru/documents/doc/2461413/2461413.htm). "Пункт 2 статьи 10 распространяется не только на "информацию" или "идеям", которые воспринимаются или считаются презрительными или пренебрежительными, но также к информации и идеям, которые являются оскорбительными, шокирующими или беспокоящими. Требования плюрализма, толерантности и либерализма таковы, и без них "демократическое общество" не может существовать ... "

Европейский суд по правам человека особо подчеркивает необходимость отстаивания защиты заявлений политического характера, а также заявлений по широкому кругу вопросов, вызывающих законный общественный интерес. Bо многих делах Суд отстаивает право предоставления резкой и открытой критической информации, связанной с усиливающей ответственность правительства заявлениями, политическими обсуждениями и нарушениями.

6. B конце совместного заявления было указано, что "....ему было сделано официальное предупреждение о том, что в случае если он и впредь продолжит распространение этой информации, направленной на нарушение общественно-политической стабильности в стране, служащей дискредитации среди граждан целенаправленных действий государства, в отношении его будут применены предусмотренные в законодательстве более серьезные меры, в том числе привлечение к уголовной ответственности".

Здесь возникает вопрос: если "распространение этой информации, служащей дискредитации среди граждан целенаправленных действий государства (читай: правительства)" является деянием, порождающим уголовную ответственность, тогда почему же против личности сразу не возбуждается уголовное дело, а ему угрожают уголовным преследованием в будущем? Органы прокуратуры должны соблюдать законы без исключения. Если есть уголовное преступление, незамедлительно следует возбудить уголовное дело.

Таково также и требование статьи 38.1 Уголовно-процессуального кодекса Азербайджанской Республики: "Дознаватель, следователь или прокурор, получив сообщение о деяниях, отражающих признаки готовящегося или совершенного преступления, либо непосредственно обнаружив уголовное происшествие, обязаны в порядке, установленном настоящим Кодексом, принять меры к сохранению и изъятию следов преступления, а также немедленно произвести дознание или следствие в пределах своих полномочий" (http://continent-online.com/Document/?doc_id=30420280).

7. Хотя в совместном заявлении утверждается, что "Тофиг Ягублу через страницу в соцсети Facebook" допустил ряд нарушений закона и даже правонарушений, за которые в будущем может быть привлечен к уголовной ответственности, не приводится никаких доказательств того, конкретно когда использованное какое выражение, пост или мысль Тофига Ягублу могут привести к такому последствию. Не приводится никаких цитат из его выступлений, статей. Bсе это ясно показывает, что здесь имеет место обвинение человека в общем виде, без всяких доказательств, и это предупреждение на самом деле носит политический характер. То есть допускается откровенное вмешательства в право человека на свободу политического выражения.

http://www.turan.az/ext/news/2019/9/free/analytics/ru/121129.htm 

“Məhkəmə-hüquq sistemində islahatlar”- islahat vəd edirmi?

“Məhkəmə-hüquq sistemində islahatlar”- islahat vəd edirmi?

Məhkəmə-hüquq islahatının labüdlüyü illərdir müxtəlif platformalarda, xüsusilə ədalət sisteminin problemlərinin hər addımda görüldüyü bütün çevrələrdə dilə gətirilsə də, bu istiqamətdə ciddi addımların atılmaması ədalətə olan inamı ciddi sarsır. 1 mart 2019-cu ildə Prezidentin incəsənət adamları ilə görüşündəki çıxışında belə bir islahata ehtiyac olduğunu səsləndirdikdən sonra, yaxın günlərdə bir addımın atılacağı gözləntisi yarandı. 3 aprel 2019-cu il tarixdə “Məhkəmə-hüquq sistemində islahatların dərinləşdirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı” imzalandı. Beləliklə formal olaraq gözləntilər gerçəkləşdi. Mahiyyət olaraq da gözləntilər gerçəkləşdi mi, bu yöndən mövcud Fərman müxtəlif istiqamətlərdə qiymətləndirilməlidir. 

İlkin olaraq, fərmanın qəbulu prosesinə baxaq. 

Məhkəmə-hüquq sferasında islahata ehtiyac olduğunu illərdir hər kəs görür və dilə gətirir. Xüsusilə, müstəqil vətəndaş cəmiyyəti fəalları, müstəqil hüquqşünaslar, müstəqil vəkillər bu sferada problemləri dərindən müşahidə edib, mediada sistemli şəkildə dilə gətirib və atılmalı addımları göstərib. Buna baxmayaraq, fərman imzalandığı günə qədər nə vətəndaş cəmiyyəti sektorundan, nə müstəqil hüquq çevrələrindən heç kim bu prosesə daxil edilməyib. Hər hansı ictimai müzakirələr aparılmayıb və hazırlanmış Fərmanın layihəsi müzakirəyə çıxarılmayıb. Halbuki, cəmiyyətin böyük bir hissəsinin birbaşa marağında olan məhkəmə-hüquq sahəsində atılacaq addımlar, aparılacaq islahatlar vətəndaşların iştirakçılığı ilə olduqda, onun əhatəliliyi və effektivliyi artar, icra imkanları və cəmiyyətdə qəbuledilənliyi yüksək olar. 

Ayrıca, ölkədə qanunvericiliyin, xüsusilə, İctimai iştirakçılıq haqqında Azərbaycan Respublikası Qanunun 3-cü və 19-cu maddələrinin göstərişi də  mühüm qərarların qəbulu prosesində vətəndaş iştirakçılığının zəruriliyini tələb edir.  İnformasiya əldə etmək haqqında Qanunun 29-cu maddəsi isə tələb edir ki, normativ hüquqi aktların layihələri razılaşdırmaya və ya təsdiq olunmağa göndərildiyi andan dövlət qurumunun internet saytında açıqlansın. Təəssüf ki, bir qayda olaraq ölkədə yalnız imzalanıb, qüvvəyə minən normativ hüquqi aktlar yayılır. Qanunun tələbi olmasına baxmayaraq bu günədək fərman layihələrinin yayılması halı müşahidə edilməyib. Bu fərman da heç bir mərhələdə ictimai müzakirələrə çıxarılmayıb və bağlı qapılar ardında qəbul edilib. Bu səbəbdən də, çoxsaylı boşluqlar, təkrarlar və icrası mümkün görünməyən müddəalara yer verilib. Ayrıca, zəruri islahatlar kimi həllini gözləyən fundamental məsələlərə ümumiyyətlə toxulunlmayıb. 

Bu Fərman islahata yetərlidirmi?

Ümumiyyətlə, məhkəmə-hüquq sistemində ciddi  problemlərin olduğunun dərk edilməsi və bunun aradan qaldırması istiqamətində müəyyən addımların atılmasının planlaşdırılması müsbət  addımdır.  Fərmanın girişindəki ifadələri açaraq oxusaq, problemlərin bir qisminin adını fərmanın öz mətnində qoya bilərik: 

• Məhkəmələr müasir dövrün tələblərinə cavab vermir;
• Məhkəmələrin cəmiyyətdə nüfuzu yoxdur;
• Ədalət mühakiməsi keyfiyyətli və səmərəli deyil, onun formalaşması prossesi çox ləng gedir;
• Məhkəməyə müraciət imkanları dardır, məhduddur;
• Məhkəmələrin fəaliyyətində şəffaflıq yoxdur, məhkəmə icraatlarının effektivliyi zəifdir;
• Məhkəmələrdə ədalət, qanunçuluq, qərəzsizlik, aşkarlıq, qanun qarşısında bərabərlik prinsipləri pozulur;
• Məhkəmə qərarları tam və vaxtında icra edilmir;
• Məhkəmələrdə süründürməçilik və digər neqativ hallar baş alıb gedir;
• Mühakimə mexanizmləri effektiv deyil;
• Məhkəmə qərarları 5 ildən çox vaxt keçməsinə baxmayaraq hələ də tamlıqla elektron dərc edilmir;
• Məhkəmələrdə 5 il öncə Fərmanda nəzərdə tuutlmasına baxmayaraq işlərin təsnifi və hakimlərin təyini hələ də bütünlüklə avtomatlaşdırılmış aparılmır;
• Hakimlər ixtisaslaşmadığı üçün ciddi xatalara yol verir, savadsız qərarlar çıxarır;
• Hakim və məhkəmə sədrlərinin peşəkarlığının qiymətləndirilməsi proseduru formaldır və aydın meyarlar mövcud deyil;
• Məhkəmələrdə eyni hüquqi məsələlərə fərqli qərarlar çıxarılır, vahid məkhəmə təcrübəsi yoxdur və ədalət zədələnir;
• Hakimlər müstəqil deyil, onlara hər cür (siyasi, inzibati və s.) müdaxilələr var və bu müdaxilələri edənlərə qarşı hər hansı məsuliyyət yoxdur; 
• Hüquq pozuntusuna yol verən, qanunu pozan hakimlər doğru-dürüst bir məsuliyyətə cəlb edilmir;
• Hakim və məhkəmə aparatı işçilərinin sosial müdafiəsi çox zəifdir, onlar maddi ehtiyacdan fərqli yollara sövq edilə bilir;
• Məhkəmə infrastrukturu hələ də yenilənib, başa çatmayıb;
• Məhkəmə icraatında müasir informasiya texnologiyaları yerində və hərtərəfli tətbiq edilmir;
• Cəza siyasəti hümanist deyil, kriminal əhatə çox geniş müəyyən edilib;
• Dövlət rüsumu rastgələ müəyyən edilib;
• Məhkəmə iclaslarında “qaydasızlıq” hökm sürür, iclasın protokolları daha çox senaryonu xatırladır, gerçək müzakirələrin əksəriyyətini protokollarda görmək mümkün deyil;
• Məhkəmə ekspertizaları bir çox halda formal və qeyri-effektivdir;
• Xüsusilə sahibkarlar daha çox süründürməçiliklə qarşılaşır, effektiv və ədalətli, obyektiv mühakimə prosesinə həsrətdirlər;
• Məhkəmələrdə qeyri-prossesual hərəkətlər davam edir, vəkillər, hakimlər, müstəntiq və prokurorlar də bu prosesdə (oxu: “al-ver” prosesi) aktiv iştirakçıdır;
• Elektron icra aparılmır, icra məmurları süründürməçilik edir, vəzifə səlahiyyətlərini sui-istifadə edir, qərarları icra etməmək və ya etmək üçün tərəflərdən şirnilik (oxu: rüşvət) alır;
• 800 mindən çox icra edilməli olan məhkəmə qərarını toplam sayı 500-600 nəfər olan icra məmurları icra edə bilmir. Odur ki, özəl və pullu xidmət göstərən icraya ehtiyac var;
• Məhkəmələrin icraatında olan məhkəmə işlərinin sayı sadəcə elektron məhkəmə portalına inteqrasiya edən 48 məhkəmə üzrə 780 mindən çox olmasına və bir çox işdə ekspertizaya ehtiyac olmasına baxmayaraq tək espertiza aparmaq səlahiyyəti olan Ədliyyə Nazirliyi Məhkəmə Ekspertiza Mərkəzi bu işin öhdəsindən gəlmir, alternatıv özəl ekspertizaya ehtiyac var (qeyd: e-məhkəmə portalına inteqrasiya etməyən məhkəmə sayı 63-dür);
• 5 ildən çox vaxt keçib, hələ də elektron məhkəmə tam təmin edilməyib, 111 məhkəmənin sadə 48-i qismən sistemə inteqrasiya edilsə də 63 məhkəmə e-məhkəmə portalına inteqrasiya edilməyib, 5 il öncəki fərmanda nəzərədə tutulanların əksəriyyəti kağız üzərində qalıb;
• 10 milyonluq ölkə əhalisinə xidmət göstərən, 1 milyonadək işə baxmalı olan fəaliyyətdəki 569 hakim yetərli gəlmir və onlar iş yükü altında əzilir.

Bu ifadə edilən problemlər fərmanda yazılanların tərsdən oxunuşudur. Bir də buna yazılmayanları əlavə etsək, əslində nələrin islahat sayılacağı sualına aydınlıq gələcək. Bu yuxarıda sayılanlar və fərmanda da etiraf edilən problemlər realdır amma problem bunlarla məhdudlaşmır. 

Hakimiyyətin bir qolu olan məhkəmə hakimiyyətinin müstəqilliyi problemi fərmanla yox, konstutsional yanaşma ilə islahata gedə bilər. Konstitusiyada məhkəmə hakimiyyəti icra hakimiyyətindən aslı olduğu müddətcə səthi addımlar fundamental problemləri doğuran məhkəmə hakimiyyəti müstəqilliyinin boşluğunu doldura bilməz. 

Məhkəmə-hüquq islahatlarının zəruri edən bir digər problem Məhkəmə-Hüquq Şurasının formalaşması və strukturudur. Hakimlərin qorxulu yuxusu halına gələn, onsuz da çox məhdud olan müstəqilliklərini təhdid edən bu qurumun formalaşmasını və fəaliyyətini tənzimləyən Məhkəmə-Hüquq Şurası haqqında Azərbaycan Respublikası Qanununun 6-cı maddəsində nəzərdə tutulan 15 üzvün 9-ü birbaşa, yaxud dolaylı olaraq icra hakimiyyəti tərəfindən təyin edilir. 2014-cü ildə ümumiyyətlə absurd olan bir Qanun dəyişikliyi ilə Şuranın 4 üzvünü Şuranın özü seçir. Yəni Məhkəmə-Hüquq Şurası formalaşmaqda ikən, mövcud olmadığı halda 4 üzvünü “səs verib” seçir. Ayrıca, qanunda tək demokratik senz olan üzvlərin 2 dəfədən çox seçilməsini önləyən maddə də 2010-cu ildə qanundan çıxarılıb. Məhkəmə-Hüquq Şurasının formalaşması və fəaliyyətini yenidən təftiş etməyən bir islahat, məhkəmə-hüquq islahatı kimi xarakterizə edilə bilməz.

Məhkəmə-hüquq islahatlarını zəruri edən başqa bir məsələ, polisin, prokurorluğun da yer aldığı istintaq orqanlarının içində olduğu problemlərin ədalət sistemini laxlatması, ədalətə olan inamı zədələməsidir. İbtidai istintaq zamanı yol verilən hüquq pozuntuları, qanunsuz yollarla sübutların toplanması, insanların günahsız həbsi, işgəncə görməsi, siyasi məhbus “istehsal edən” sistemdən imtina edilməməsi, müdafiə hüququna olan müdaxilələrin aradan qaldırılmaması kölgəsində təkbaşına məhkəmələrə yönəlik addımlar yetərli islahat sayıla bilməz. İslahat gərək istintaq orqanlarını, polisi, prokurorluğu da içərisinə alsın. 

Məhkəmə hüquq islahatı müdafiə institunun yenidən, demokratik və muxtar formalaşmasını zəruri edir. Müdafiə etdiyi şəxsin ailəsinə göndərdiyi məktubların yazışma gizliliyini pozaraq kitab yazan və 5 dilə tərcümə edənlərin idarə etdiyi, işgəncəyə məruz qalan müdafiə etdiyi şəxsə qarşı insanlıq suçu olan işgəncə cinayətini şikayət etmək əvəzinə gizlədərək: “cavansan, unudacaqsan”-deyən vəkilləri himayə edən, müdafiə etdiyi şəxsə qarşı qanunsuz hərəkətləri ifşa edib, ictimailəşdirən vəkilləri üzvlükdən çıxaran vəkillik institutu islahat etmədən  məhkəmə hüquq sistemi islahat keçirə bilməz. Bu sahədə islahat olacaqsa, hökmən vəkillikdə ciddi islahat aparılmalı, nümayəndəlik institutu bərpa edilməli, alternativ kollegiyaların yaradılması yolu açılmalı, vəkilliyə yazılı imtahandan sonra siyasi filtir rolu oynayan müsahibə mərhələsi ləğv edilməli, istintaq orqanlarının göstərişləri ilə vəkillikdən uzaqlaşdırmalar tarix olmalıdır. 

Təhsilə toxunmadan islahat olmaz. Dövlət universitetlərinin monopoliyasına alınan hüquq təhsili özəl universitetlərə açılmadan, təhsildə demokratik metodlar gətirilmədən, akademik azadlıqlar olmadan məhkəmə hüquq islahatı tam islahat sayılmaz.

Fərmanda yazılanların icrası mümkündürmü?

Fərmanda nəzərdə tutlan “islahatlara” nəzarət mexanizminin mövcud olmaması problemdir. Məhkəmə-hüquq sisteminə ictimai nəzarət olmadan, fərmandakı göstəriş və tövsiyalərin icra durumunu müstəqil monitorinq edib, qiymətləndirən tərəf olmadan hədəflənən məqsədə, şəffaflığa, ədalətin bərqərar olmasına çatmaq, məhkəmənin nüfuzunu qazanmaq mümkün olmaz.

Fərmanda nəzərdə tutulanlar və onları reallaşması ehtimalına gəldikdə, niyə belə bir fərmanın imzalanmasının əsaslandırılmasına baxmaq lazımdır. 3 aprel 2019 tarixli bu fərmanın giriş hissəsində fərmanı imzalamağı zəruri edən amil kimi:  “Müasir dövrün tələblərinə cavab verən, cəmiyyətdə yüksək nüfuza malik ədalət mühakiməsinin formalaşdırılması prosesini sürətləndirmək məqsədilə məhkəməyə müraciət imkanları daha da genişləndirilməli, məhkəmələrin fəaliyyətində şəffaflıq artırılmalı, məhkəmə icraatının effektivliyi yüksəldilməli, məhkəmə qərarlarının tam və vaxtında icra edilməsi təmin olunmalı, süründürməçiliyin və digər neqativ halların aradan qaldırılması üçün görülən tədbirlər gücləndirilməlidir.” -göstərilir.

Maraqlıdır ki, bundan 5 il öncə 13 fevral 2014-cü ildə Prezidentin imzaladığı № 268 saylı məhkəmə islahatı kimi təqdim edilən bir başqa Fərmanda da buna bənzər ifadələr işlədilmiş, “məhkəməyə müraciət imkanlarının genişlənməsinə, ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsində süründürməçilik və sui-istifadə hallarının qarşısının alınmasına, aşkarlıq və operativliyin təmin edilməsinə, məhkəmə qərarlarının icrasına nəzarətin effektivliyinin artırılmasına, elektron kargüzarlığın və elektron sənəd dövriyyəsinin təmin edilməsinə, ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsi zamanı şəffaflığın, insan və vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının səmərəli müdafiəsinin təmin edilməsi, müasir informasiya texnologiyalarının tətbiqi prosesinin sürətləndirilməsinə xidmət edəcəyi” bildirilmişdir.

Aradan 5 il keçmiş, məhkəmələrin islahatı məqsədi ilə yenə eyni səbəblərin və məqsədin aktuallığı təkrarlanmışdır. Bu zaman bir sual yaranır. 5 il öncə nəzərdə tutulan zəruri tədbirlər nələr olub, bu  addımlar atılıbmi, və onların icra vəziyyətinin nə yerdə olduğunun monitorinqi aparılıbmı, hesabatı cəmiyyətə verilibmi? 

Bu sualların cavabı həm də 3 apreldə islahat kimi təqdim edilən növbəti fərmanın icra olunub-olunmayacağına dair ipucu verir. Bir sözlə hökumətin 5 ildə etdikləri bundan sonra da edəcəklərinə təminat verəcək. Yaxud əks tərəfdən baxdıqda, etməli olub, etmədikləri bu fərmanın da icra edilməyəcəyinə dair şübhələri gücləndirəcək. 

5 il öncə nə nəzərdə tutulmuşdu? İndi nəzərəd tutulanlar onunla eynilik təşkil edirmi?

13 fevral 2014-cü ildə elektron məhkəmələr yaradılması və 12 fərqli tədbirlərin görülməsi nəzərdə tuutlurdu. Bunlar:

• 1. ərizə, şikayət və digər sənədlərin elektron formada qəbulunu;
• 2. cinayət işləri, mülki, inzibati, iqtisadi mübahisələrə dair və inzibati xətalar haqqında işlər üzrə icraatın elektron qaydada aparılmasını və sənədlərin elektron dövriyyəsini;
• 3. məhkəməyə daxil olan işlərin hakimlər arasında avtomatlaşdırılmış qaydada bölgüsünün aparılmasını;
• 4. məhkəmədə işlərə baxılması vaxtlarına dair elektron cədvəlin tərtib edilməsini;
• 5. məhkəmə prosesində iştirak edən şəxslərə məlumatların elektron qaydada (elektron poçt, SMS məlumatlandırma və s.) çatdırılmasını;
• 6. məhkəmə proseslərinin audio, video və digər yazan texniki vasitələrdən istifadə etməklə qeydə alınmasını və onları onlayn rejimdə müşahidə etmək imkanının yaradılmasını;
• 7. işlər üzrə prosessual müddətlərə riayət olunmasına nəzarət edilməsini və müddətlərin bitməsi ilə bağlı xəbərdaredici funksiyalara malik olmasını;
• 8. qəbul edilən məhkəmə qərarlarının icraya yönəldilməsinin və icra prosesinin izlənilməsini;
• 9. sistemdə proses iştirakçısının iştirak etdiyi iş üzrə prosesin gedişi, çıxarılan qərarlar, onların icra vəziyyəti, onlardan verilən şikayət və ya protestlər barədə məlumat almaq imkanlarına malik “şəxsi kabineti”nin yaradılmasını;
• 10. “Elektron hökumət” portalı ilə və Azərbaycan Respublikasının Baş Prokurorluğunda tətbiq olunan informasiya sistemi ilə inteqrasiyanı;
• 11. məhkəmə statistikasının elektron qaydada aparılmasını;
• 12. məlumatların sistemləşdirilmiş şəkildə saxlanılmasını.

İstənilən şəxs bu sayılanların aradan keçən 5 ildə necə icra edildiyinə dair ilkin fikirə sahibdir. Çünki, məhkəmə ilə əksəriyyətin heç olmasa bir dəfə fəaliyyəti  kəsişib. Hər kəs bilir ki, sadəcə internet üzərindən məhkəmə işi açmaq, yaxud etiraz vermək, vəsatət irəli sürmək hansı vəziyyətdədir. Bu 5 ildə elektron məhkəmə portalı yaradılsa da, funksionallığı çox məhdudur. Ölkədəki mövcud 111 məhkəmənin 63-ü sistemə ineqrasiya edilməyib. İntiqrasiya edilən məhkəmələr isə tam elektron xidməti sistemli şəkildə vermir. Ölkə üzrə bütün məhkəmələrdə sənədlərin elektron dövriyyəsi aparılmır. Məhkəmələrin video və audio yazısı aparılmayıb. Məhkəmə prosesini online izləmək mümkün deyil. Bir sözlə, yuxarıdakı bəndlərin hər biri üzrə bu öhdəliklərin icra vəziyyətini və əslində tam icra edilmədiyini görürük. Belə olmasa, 3 aprel 2019 tarixli Fərmanın  bir hissəsi təkrar bu problemləri saymazdı.

Fərmanın müxtəlif bəndlərində bildirilir ki, ədalət mühakiməsinin əlçatanlığını və şəffaflığını daha da artırmaq məqsədilə:

• “Elektron məhkəmə” informasiya sisteminin tətbiqi ilə əlaqədar təşkilati işlərin yekunlaşdırılmasını təmin edilsin;
• “Elektron məhkəmə” informasiya sistemində dərc edilən məhkəmə qərarları üzrə müxtəlif meyarlar əsasında effektiv axtarış aparmaq üçün müvafiq funksional imkan yaradılması məqsədilə tədbirlər görülsün;
• Fiziki və hüquqi şəxslərin “Elektron məhkəmə” informasiya sistemindən istifadəsinin təşviqi üçün tədbirlər görülsün;
• Məhkəmə icraatının obyektivliyini daha dolğun şəkildə təmin etmək üçün bütün məhkəmə iclaslarının fasiləsiz audioyazısının aparılması və protokolun məhkəmə iclasının audioyazısına uyğun tərtibi tələbinin müəyyən edilsin;
• Məhkəmə qərarlarının elektron qaydada dərc edilsin;
• Məhkəmələrdə işlərin təsadüfi və avtomatik şəkildə elektron qaydada bölüşdürülsün;

Üstəlik, 2013-cü il Fərmanında icranın aşağı orqanı kimi bu işlərin görülməsi birbaşa Nazirlər Kabinetinə tapşırıldığı halda bunların əksəriyyəti icra edilməyib. Halbuki, icra orqanına yönələn  tapşırıqlarin icrası məcburidir.

İndi isə son Fərmanda icra orqanına tapşırıqların çoxu, icraya aidiyyatı olmayan qurumlara bu addımların atılması tövsiyə edilib. Tövsiyənin icrası məcburi deyil. İcra orqanı onlara yalnız tövsiyə verə bilər. Tövsiyənin icrası tərəflərin vicdanına qalır. Fərmanda 24 fərqli məsələ məhkəmələrə, Məhkəmə Hüquq Şurasına, Vəkillər Kollegiyasına, Sahibkarlar Təşkilatı Milli Konfederasiyasına tövsiyə edilib. Bu da həmin məsələlərin icrasına nəzarəti mümkünsüz edir. 

Yekunda vurğulamaq lazımdır ki, bu fərmanda sayılan və icra edilərsə qismən məhkəmə hüquq sistemində yaxşılaşdırmağa səbəb olacaq göstərişlər mövcuddur. Alternativ ekspetiza, məhkəmə protokollarının audio səs yazısına uyğun tərtib edilməsi kimi. Bunlar problemləri sayanda vurğulandı. Təəssüf ki, hökumətin daha öncəki yanaşmalarını xatırladıqda ciddi bir dəyişikliyin olacağına ümid etmək mümkün görünmür. Ayrıca, məhkəmə hüquq sisteminin problemi sadəcə texniki problemlər deyil ki, onları bir fərmanla, tövsiyələrlə yoluna qoymaq mümkün olsun.  Burda isə məsələlərə daha çox texniki yanaşıldığı görünür.

Ələsgər Məmmədli