22 Haziran 2023 Perşembe

Sərbəst hərəkət hüququ keyfi məhdudlşdırıla bilərmi?

 Gələn görüntülərdən məlum olur ki, Gədəbəyin Söyüdlü kəndinə giriş-çıxış polis tərəfindən post qurularaq, nəzarətə götürülüb və xüsusi fövqəladə rejim tətbiq edilir. 

Bir yaşayış yerinə giriş-çıxışın xüsusi buraxılış rejiminin tətbiq edilməsi yalnız qanunla nəzərdə tutulmuş hallarda tətbiq edilə bilər.Azərbaycan Konstitusiyasının 28-ci maddəsi Azadlıq hüququnu təminat altına alıb. 


28-ci  maddənin 1-ci bəndində: "Hər kəsin azadlıq hüququ vardır"- deyilir. 

3-cü bəndində isə" "Qanuni surətdə Azərbaycan Respublikasının ərazisində olan hər kəs sərbəst hərəkət edə bilər, özünə yaşayış yeri seçə bilər və Azərbaycan Respublikasının ərazisindən kənara gedə bilər"- yer alıb. 


İstənilən şəxs ölkə ərazisində sərbəst hərəkə edə bilər. Bunu yalnız qanunla nəzərdə tutulan hallarda məhdudlaşdırmaq mümkündür.


Söyüdlü kəndinə giriş üçün xüsusi fövqəladə rejimin tətbiqi qanunda nəzərdə tutulubmu?


Öncə Azərbaycan Respublikasında insan hüquq və azadlıqlarının həyata keçirilməsinin tənzimlənməsi haqqında AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ KONSTİTUSİYA QANUNUNA nəzər yetirək.


Bu Konstitusiya Qanunun 2-ci maddəsi Məhdudlaşdırılması qadağan olunan insan hüquqlarını sayarkən, 28-ci maddənin 1-ci bəndini də vurğulayır və yalnız müharibənin hüquqauyğun aparılması nəticəsində baş verən ölüm halları istisna olmaqla hər hansı məhdudlaşdırmanı mümkün hesab etmir. Yəni rəsmi qaydada hərbi vəziyyət rejimi elan edilməyibsə, məhdudiyyət nəzərdə tutula bilməz.


28.3-cü bəndə gəldikdə, Konstitusiya Qanununun 3.6-cı maddəsi sərbəst hərəkətin məhdudlaşdırılmasının qanunla nəzərdə tutulacağı halaları sadalayıb. 


Bunlar aşağıdakı hallardır:

  1. Dövlət təhlükəsizliyi mənafeləri üçün;
  2. sağlamlığın və mənəviyyatın, digər şəxslərin hüquq və azadlıqlarının qorunması üçün;
  3. cinayətin qarşısının alınması məqsədi ilə;
  4. ictimai təhlükəsizliyin qorunması üçün;
  5. ictimai qaydanın təmin edilməsi üçün;


Bəs bu hallar hansı qanunlarla nəzərdə tuutlub və necə tətbiq edilməlidir?


  1. İlk ağla gələn qanun Hərbi vəziyyət haqqında Qanundur. Hərbi Vəziyyət Rejimi müharibə zamanı Prezident tərəfindən tətbiq edilərək 24 saat ərzində Milli Məclisdə təsdiqlənərək tətbiq edilməlidir. 2020-ci il Sentyabrın 27-dən dekabırın 8-dək bütün ölkədə tətbiq edilən bu rejim bizə tanışdır. Lakin hazırda ölkədə rəsmi şəkildə hərbi vəziyyət rejimi tətbiq edilmədiyinə görə bu seçənəyi sıradan çıxarırıq.
  2. Fövqəladə vəziyyət haqqında Qanunda nəzərdə tutulan format. Fövqəladə vəziyyətin tətbiqi ölkənin bir hissəsində də tətbiq edilə bilər. Lakin bunun tətbiqi üçün də Prezidentin tətbiq Fərmanı və Milli Məclisin 24 saat ərzində həmin Fərmanı təsdiqi lazımdır. Bu istiqamətdə nə fərman olub, nə də onun parlamentdə müzakirəsi və təsdiqi. Deməli bu seçənəyi də ələyirik.
  3. Sanitariya-epidemioloji salamatlıq haqqında AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ QANUNUNDA nəzərdə tutulan yoluxucu xəstəlik təhlükəsi. Biz bunu pandemiya dönəmində tətbiq ediələn xüsusi rejimlərdə yaşadıq. Gədəbydə və Söyüdlü kəndində zəhərli su yığılan gölün insan sağlığını ciddi təhlükəyə atdığını rəsmi qurumlar inkar etdiyindən, bu səbəblə də giriş-çıxışları məhdudlaşdırmaları münkün deyil. Çünki, bölkəni sağlıq üçün təhlükəli bölgə elan etməyiblər. 
  4. İctimai asayiş mənafeləri baxımından bir digər qanun “Əməliyyat-axtarış fəaliyyəti” haqqında AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ QANUNUDUR. Bu Qanunda müəyyən əsaslar olarsa məhdud yoxlamaların həyata keçiriləcəyi nəzərdə tutulsa da sərbəsr hərətəkin məhdudlaşdıırlması, xüsusi buraxılış sisteminin tətbiqi nəzərdə tutulmayıb. Ayrıca, 4-cü maddədə aydın göstərilir ki, “Əməliyyat-axtarış tədbirlərinin tətbiqi ilə bağlı insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının müvəqqəti məhdudlaşdırılmasına yalnız bu Qanunla müəyyən edilmiş qaydada cinayətlərin qarşısının alınması, onların açılması, məhkəmə, istintaq və ya təhqiqat orqanlarından gizlənən, cəza çəkməkdən boyun qaçıran şəxslərin, itkin düşənlərin axtarışı zamanı yol verilə bilər”. Məlum kənddə olan sivil etiraz aksiyasının dövlətə qarşı olmadığı, sadəcə bir kommersiya şirkətinin ətraf mühitə verdiyi zərərin təsirinin azaldılmasını dövlət qurumlarına və ictimaiyyətə çatdırma məqsədli olduğu nəzərə alındıqda, kəndə giriş-çıxışların məhdudlaşdırılması və kənd sakinlərindən başqa kəndə qonaq gedən, yas məclisinə qatılmaq istəyən və s. şəxslərin  hərəkətlərinə məhdudiyyət qoyulması bu çərçivəyə girmir.  
  5. Ərazi Dövlət sitti haqqında Qanun çərçivəsində xüsusi girişi məhdudlaşdırılan hərbi obyektlərin ərazisi olmadığına görə, bu qanunun tətbiqi çərçivəsinə də daxil olmur.


Deməli, bu kəndə giriş-çıxışın polis tərəfindən xüsusi fövqəladə rejimlə tənzimlənməsi Azərbaycan qanunvericiliyində isnad ediləcək hüquqi dayanağı mövcud deyil. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyanın 28-ci maddəsinin III bəndi habelə Azərbaycan Respublikasında insan hüquq və azadlıqlarının həyata keçirilməsinin tənzimlənməsi haqqında AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ KONSTİTUSİYA QANUNUNUN 3.6-cı maddəsi özbaşına, qanunla nəzərdə tutulmayan əsaslarla keyfi məhdudlaşdırmanı qadağan edir.  

14 Mayıs 2023 Pazar

Turkish Elections - Good Luck Turkey!

 https://astna.biz/ext/news/2023/5/free/geo-east/en/2948.htm

On Sunday, May 14, 2023, in the 100th year of the Republic of Turkey, 64 million 113 thousand 941 Turkish voters will determine who will be in charge of two important branches of the state - the executive and the legislative body in the next 5 years. The results of the elections are eagerly watched not only by the voters of Turkey but also by many countries of the region and the world.

What makes this interesting is that the AKP (Erdogan) came to power alone a year after its founding in 2001 and remains in power by still maintaining its primacy despite 12 elections and 3 referendums in Turkey in the last 21 years.

So, while the AKP received only 34.28% of the votes in the November 3, 2002, parliamentary elections, the number of votes received by this party did not fall below 40% in any of the 5 parliamentary elections held after that. The results of these 6 consecutive elections were as follows:

Election datesVotes received, in percentNumber of deputies / Total number

November 3, 200234.28%365 / 550
July 22, 200746.58%341 / 550
June 12, 201149.83%327 / 550
June 7, 2015 40.87%258 / 550
November 1, 2015 49.50%317 / 550
June 24, 2018 42.56%295 / 600

The electoral successes of Erdogan's government were not limited to the parliamentary elections. During this period, in addition to 6 parliamentary elections, 4 municipal elections (2004 - 41.67%, 2009 - 38.39%, 2014 - 42.87%, and 2019 - 44.33%), 2 presidential elections (2014 - 51.79% and 2018 - 52.59%) and 3 referendums (2007 - 68.95%, 2010 - 57.88%, and 2017 - 51.41%) were held. In each of these, it was a winning party.

In particular, at critical times, he risked putting important issues to a referendum and achieved his wish in 3 different referendums. The first of these was when a problem was created in the parliament against the election of Abdullah Gül on the grounds that he was against secularism and his wife was wearing a headscarf, and when the result of the election was annulled by the decision of the Constitutional Court, he “disarmed” the party that intervened in the process, held both an election and a referendum that ensured that the President was elected by the people, not by the Parliament. He won with 68.95% of the vote.

The second referendum was held after the Constitutional Court trial demanding the closure of the AKP, and after he resisted the army by rejecting its electronic warning. He reached his goal by receiving 57.88% votes in the referendum, which led to the first coup attempt and the Ergenokon case, by changing the provisions of the Constitution that gave the army the opportunity to intervene in politics, and made the perpetrators of the 1980 military coup inviolable, reduced the powers of the army, subordinated it to the Prime Minister, and paved the way for the trial of Kenan Evren, the chief architect of the 1980 coup.

In the third referendum, on July 15, 2016, he achieved his goal by receiving 51.41% of the votes in the referendum, which envisages the introduction of the presidential system, which was dreamed of but could not be realized by the leaders in power and politics in the last 40 years such as Özal, Demirel, Türkeş, immediately after the military coup initiative.

Dates / Elections / ReferendumsVotes received, in percent

10.08.2014 - Presidential elections51.79%
24.06.2018 - Presidential elections52.59%
21.10.2007 - Constitutional Referendum (election of the president by the people and changing the term from 7 years to 5+5 years)68.95%
12.09.2010 - Constitutional Referendum (removal of the immunity of Kenan Evren, who carried out the 1980 military coup)57.88%
16.04.2017 - Constitutional Referendum (introducing the presidential system)51.41%
28.03.2004 - Municipal elections41.67%
29.03.2009 - Municipal elections38.39%
30.03.2014 - Municipal elections42.87%
31.03.2014 - Municipal elections44.33%

In the shadow of the problems arising in the economy, price increases, inflation, increasing unemployment, millions of Syrian refugees taking refuge in the country, the repercussions of the pandemic, the occurrence of the 2 largest consecutive devastating earthquakes in history and affecting 13 million people, the feeling of exclusion and discontent that has been going on for years in a certain part of the society, foreign pressures, embargoes applied to certain fields in the country, etc., the AKP is still the first party in all pre-election polls, without exception. According to the results of 55 polls released to the public since the announcement of the March 10 decision to hold elections, it is still estimated to receive 36.2% of the vote on average, more than his first vote in 2002. Furthermore, it is worth emphasizing that the AKP won 8% more votes than the average of the pre-election polls in the 2018 elections. That is, 36.2% is the lowest estimate, and this number is likely to be higher than 38%.

This tableau raises a question

What Influences the Behavior of Turkish Voters?

 

1. Economic Stability

The short-lived coalition governments before the AKP came to power, and the inadequacy of their economic and social policies are one of the main factors affecting the AKP's coming to power.

From the establishment of the 48th government with Mesut Yılmaz on June 23, 1991, to the 58th government established by AKP representative Abdullah Gül in 2002, 11 governments were established in Turkey in 11 years, 9 of which were governments of coalitions formed from different political configurations, and their average lifespan was less than 1 year. During this period, none of the parliamentary elections were held at the scheduled times, all of them were early elections. Moreover, at that time, all the parties in the parliament (DYP, ANAP, SHP, CHP, Refah Partisi (Welfare Party), and MHP) tried themselves as government partners.

During 11 years, consumer inflation increased by 866.5% (annual average of 77.77%), and total inflation by 851% (annual average of 77.36%).

During the 21-year rule of the AKP, consumer inflation increased by 284.98% (annual average of 14.25%), and total inflation by 374.78% (annual average of 18.73%). In the 17-year indicators until the 2020 pandemic, consumer inflation increased by 170% (annual average of 10%), and total inflation by 172% (annual average of 10.1%).

In the 4 years after the 2018 elections, consumer inflation in the country increased by 126.79% (annual average of 36.7%), and total inflation by 210% (annual average of 52.53%). What is particularly noteworthy is that while inflation in the country was single-digit before the 2018 elections, average inflation has risen 4-5 times in the last 4 years. The rapid rise of these figures is an indication that the last period of the AKP leadership could not keep inflation under control. But still, the average inflation rate has not exceeded half of the average inflation rate of the 11 governments before the AKP.

The economic growth of the country, the level of national income per capita, the annual volume of exports, investments attracted to the country, and other indicators also affect economic stability and play a role in voter behavior.

While the per capita national income was $3,688 in 2002, this figure rose to a record high of $12,614 in 2013. It increased almost 4 times in 10 years. But later this growth began to decline gradually. According to the indicators of 2022, the national income per person is calculated as $10,655. Although this number seems to have increased by 3 times compared to 2002, it has declined by 20% from the results of the first 10 years of the AKP.

As for economic growth, economic growth has been recorded every year in the last 10 years, even during the pandemic period, and the growth of Turkey's economy has been observed with an average annual growth of 5.33%.

An important indicator in the economy is the volume of exports. In 2002, the volume of Turkey's exports was 36 billion 59 million dollars. In 2012, during the first 10 years of the AKP's rule, the amount continued to increase every year and increased more than 3 times and amounted to 113 billion 883 million dollars. In 2022, the volume of exports reached 235 billion 236 million dollars. This is 6.52 times more than in 2002 and 2.06 times more than in 2012. The share of the manufacturing industry in exports was 94%. This is a factor that has a positive effect on the labor market.

For comparison, while Turkey's total export during the 80-year Republic period until 2003 was 395 billion 22 million dollars, in the last 20 years it was 2 trillion 793 billion dollars. While Turkey's annual average export before AKP was 4.9 billion dollars, the average of the last 20 years is 139 billion 650 million dollars.

Only in the last 2 years, the volume of exports was 460 billion dollars, which is 16.4% more than the volume of exports in 80 years until 2003.

Turkey's economic growth has not only boosted export figures but import figures have also grown rapidly, and the foreign trade deficit has continued to grow, reaching $107 billion in 2022. In 2022, the volume of imports reached 342 billion dollars, and the volume of foreign trade exceeded half a trillion dollars and reach 577 billion dollars.

The behavior of Turkish voters in the elections will be affected by problems in the course of the economy, high inflation, and a decrease in purchasing power; furthermore, the increase in unemployment is more prominent than in previous periods before these elections; therefore, these will be factors that are directed against the government in the voters' preference.

However, the formation of a stable social protection system, the use of free health services and medicines, the availability of infrastructure, and the quality of the public service sector have positive aspects. In recent years, large investments have been made in the health sector, the construction of large hospitals, the expansion of airports, bridges, tunnels, high-speed railway transportation, the opening of universities in every province, the implementation of certain social projects in the field of social protection (TOKI houses, special support programs for the elderly and the lonely, etc.), the absence of serious problems in the public service sector, especially the expansion of public transport and road infrastructures, will be reflected in the election with certain positive points.

Also, it is known from the conducted survey that more than 45% of the poorest population of Turkey voted for AKP, while more than 40% of the richest people voted for CHP. The impact of this factor will also be observed in the election.

2. Security (Counter-Terrorism and Defense Industry)

The 2nd important factor affecting the behavior of voters during the elections in Turkey is the issue of security and the fight against terrorism.

In 2005, shortly after coming to power, Erdogan launched a policy of "Kurdish opening" regarding integration into the European Union, separating the concepts of "Kurds" and "terrorists" whose names were mentioned together. He made the society and the political elite accept that the "Turkish identity" is the supreme identity and, at the same time, there are many sub-identities, including the "Kurdish identity", and the impossibility of denying the Kurdish identity, took many practical steps regarding the rights of the Kurds, released the use of the previously banned Kurdish language in culture, information environment, education, and publications. He supported the integration into the society of many terrorists who climbed the mountain with weapons in hand but who did not participate in terrorist actions. The terrorist attacks that have been going on for 40 years, caused up to 450 billion dollars of damage to the Turkish economy and the death of more than 40 thousand people, were stopped. In 2014, this process was formalized with the Law on Ending Terrorism and Strengthening Social Integration, and the guns fell silent for a while, stability was established in the region, and economic and social relations developed.

In the June 7, 2015 elections, the AKP failed to win the 276 seats necessary to form a government with 258 MPs, despite winning 40.87% of votes in the parliamentary elections for the first time, and lost its chance to rule alone. The reason for this was the hard political campaign of the HDP, which runs a policy based on Kurdish nationalism and won 80 seats in the parliament, gaining 13% of the votes and overcoming the 10% electoral threshold. Since the votes of this party, which failed to pass the electoral threshold in the previous elections, were not counted due to the D'Hondt electoral system, AKP candidates who ranked 2nd in the region entered the parliament.

5 days after the elections, on June 12, 2015, the terrorist organization, which did not listen to the call of the imprisoned terrorist leader Abdullah Öcalan to lay down his arms, exhibited harsher rhetoric, and terrorist acts began again. First, the Suruc massacre was committed by ISIL in Şanlıurfa, 33 people died and more than 400 people were injured. Two days later, on July 22, two policemen were shot in the head and killed in his home. The PKK took this terror act upon itself. The government, therefore, withdrew from the agreement called the "Dolmabahçe Agreement" and the process called "Kurdish opening" or "solution process" was left unfinished.

In the June 7, 2015 elections, AKP's open and secret negotiations to end terrorism were unsuccessful, the process backfired, the true face of terrorism was revealed, and for the first time, voters showed a yellow card to AKP. All attempts by the then AKP leader Ahmet Davutoğlu to form a government were rejected by the parties in the parliament (CHP, MHP, and HDP); as a result, re-election was held on November 1, 2015. The AKP government, which distanced itself from terrorism in the 5 months after the June election and started operations against terrorists inside and outside the country in July, won nearly 50% of the votes in the elections, received 317 deputy seats, and continued to rule alone.

This process shows that voters in Turkey attach as much importance to the fight against terrorism and security as to the economy, and take these factors into account when they vote. When terrorism reaches a level that seriously disturbs society, security concerns come before economic concerns for voters and this is reflected in the ballot box. If it were not so, the AKP government would not face the situation of not being able to form a government on its own in the June 2015 elections, when inflation was the lowest in 2011-2015 (around 5% on average).

Although Turkey looks like an ordinary nation-state, it is actually the successor of the Ottoman Empire, which has its place in history. It is possible to clearly observe this both in the behavior of citizens and in the foreign policy of the state. Therefore, Turkey always attaches importance to military power and takes systematic steps to make the country's defense system durable. During the Republic period, especially in the last 60-70 years, as a NATO member, the Turkish army met most of its defense needs from weapons and ammunition produced by NATO member countries.

During the first 10 years of Erdoğan's rule, this process did not undergo any serious changes and continued as it was during the time of his predecessors. However, after the start of the Arab Spring in the Middle East countries, and especially in Syria, the events affected Turkey closely. Turkey could not sufficiently resist the attacks from Syria in the border region with the active support of Russia. As a result of the lack of or inadequate air defense system, many Turkish citizens were killed, injured, and damaged.

Turkey asked NATO for support in the shadow of these events. NATO members USA, Germany, and the Netherlands have temporarily deployed several Patriot missiles with Air Defense systems to Turkey. In 2015, less than 2 years later, they decided to withdraw.

In official statements, NATO member countries said that they withdrew the Patriots because they were no longer as dangerous as before but the reality was different. Especially since the second half of 2015, Turkey has started active military operations against the PKK, as well as the process of creating a private Kurdish region in the north of Syria as well as in the north of Iraq, targeting not only the PKK but also its Syrian branch, the PYD-YPG, and this annoyed the US and its allies. Because the US gave Turkey the weapons and supported it sold only in exchange for fighting ISIS and not touching the PYD-YPG, which it considered its allies in the region and supplied with military weapons.

Turkey's defenselessness from air strikes, as well as the open support given to the PKK and its extension by the NATO ally, pushed Turkey to look for alternatives. Turkey's attempts to buy Patriot air defense systems from the United States with its own money also failed. As a result, it agreed with Russia on the purchase of S400s.

US-Turkey military cooperation was seriously damaged by this. Turkey was removed from the F-35 project, the sale of F-16s was stopped without a refund despite the fact that it paid billions in cash for F-16s, F-16 modernization was refused, and very serious legal action was taken. The document known as Countering America's Adversaries Through Sanctions Act (CAATSA) was adopted. NATO ally Turkey was officially listed as an enemy of the United States... Of course, the fact that the leader of FETÖ, Fethullah Gülen, who was said to be behind the July 15, 2016, military coup attempt, live in a specially protected place in the United States, as well as the role of blaming certain American citizens in this incident, are also undeniable causes regarding the aggravation of US-Turkey relations.

All these events encouraged Turkey to diversify its risks and strengthen its alternative military industry. In the last 10 years, Turkey has become strong enough to meet 80% of military supplies and industry, which was only 20% local before.

Domestically produced attack helicopter ATAK, 5th generation combat jet TAI Hürjet (Freejet), national combat aircraft Milli Muharip Uçak (TAI TF-X Kaan), combatant unmanned aircraft Bayraktar Kızılelma, unmanned combat aerial vehicles Bayraktar TB2, Bayraktar Akıncı, TAI Anka-Aksungur projects were realized. Laser weapons, electronic warfare systems (any action or capability that uses the electromagnetic spectrum (EMS) to detect, misdirect, and disrupt enemy weapon systems (radar, communications, command and control systems, data networks, and other digital infrastructures)), underwater robots, Anadolu amphibious assault ship, ballistic missiles of various distances, and other conventional weapons, armored vehicles, and tanks began to be produced.

The effect of this tableau on the behavior of Turkish voters is inevitable. As I emphasized above, a certain part of Turkish citizens will vote for the importance of the country's defense capability, the continuity of its security, the continuous fight against terrorism, the "standing position" against foreign threats, and the lack of external dependence. For this category of voters, issues such as economic problems, unemployment, inflation, high prices, social problems, problems in the operation of the justice system, damage to democratic institutions, problems of freedom of expression, and authoritarianism will remain in the background.

3. Ideological Affiliation 

One of the important issues affecting the behavior of Turkish voters during voting is the issue of ideological affiliation.

After the establishment of the republic, the CHP, which was the ruling political party until the 1950s, became the dictating party, ignoring and even "otherizing" the conservative class. In particular, under the name of Atatürk Reforms, there were administrative interventions in the life, customs, religious beliefs, clothing, and equal representation of the society, and numerous restrictions and administrative methods have been applied. Since 1950, the effective implementation of the multi-party system and the holding of democratic elections have motivated the political organization of the conservative class and brought their leaders to power. However, these processes are almost always stopped by military interventions or military warnings.

The first intervention of the military ended with the military coup of May 27, 1960, and the arrest and execution of Adnan Menderes, the leader of the Democratic Party of that time, and several members of his political team... Indeed, Menderes won by landslide and came to power in the elections of 1950, 1954, and 1957, maintained his power, and received support from the majority of the people.

A new Constitutional Commission was established by the military in 1961, and the Constitution was drafted and adopted.

After the end of the intervention of the military and the resumption of democratic contests in the political sphere, the activities of the Democratic Party were stopped and abolished, and the Adalet Partisi (Justice Party) under the leadership of Süleyman Demirel started to operate in its place and declared that it was an open follower of the Democratic Party. In the first democratic election in 1965, the Justice Party again became the first party with 52.9% of the votes and came back to power and tried to maintain the power of the conservatives.

On March 12, 1971, the military again intervened in the politics of the conservatives and issued an internal memory ("muhtıra"), the Demirel was removed from power, and the position of prime minister was entrusted to Nihat Erim from CHP. CHP leader İsmet İnönü also supported the military intervention. In 1972, the general secretary of the party, Bülent Evecit, who opposed this, removed İnönü from the party leadership and became the leader of the CHP with a majority of votes.

In the next elections, Demirel, the leader of the conservatives, came out ahead in the elections again, but he could not come to power alone. Because the religious conservative wing (“national vision”) left the party and founded the Milli Selamet Partisi (National Salvation Party). Although various coalition governments were established, they did not last. When the minority government was finally led by Demirel, the right-left conflict spilled out into the streets. In the shadow of thousands of young people killing each other, on September 12, 1980, the military under the leadership of Kenan Evren made another military coup and seized power.

Political leaders were arrested, parties were abolished, political activity was banned, and the 1961 Constitution was abolished.

The conservative political wing was stopped by the military for the 3rd time. Despite this, the political will did not oppose the military coup but submitted. It's no coincidence that people keep on saying the phrase by Demirel "I'll take my hat and go", which was a subject of humor...

Kenan Evren, the head of the military headquarters that carried out the coup, prepared a new Constitution and put it to a referendum in 1982. The Constitution was accepted by 92% in the referendum held under martial law. K. Evren elected himself President in the parliament. He supported Turgut Özal to be the head of the government by establishing ANAP and guaranteed his immunity by the Constitution.

In 1991, conservative leaders Demirel, Erbakan, and Türkeş and the leftist leader Ecevit, whose ban on political activity ended, returned to politics, and in the very first election, conservative leader Demirel emerged as the first party in the elections of October 20, 1991, with the Doğru Yol Partisi (True Path Party), which he founded instead of the banned Justice Party. This time, Demirel formed a coalition government with İsmet İnönü's son, Erdal Inönü, thus avoiding the wrath of the military. However, conservative voters punished the DYP, which became allied with the left, in the 1995 elections and it fell to third place in parliament.

The National Salvation Party was abolished by the 1980 military coup, and the Welfare Party founded by Erbakan emerged as the first party in the 1995 elections. However, he did not have the necessary majority to form a government alone. After Özal's death, Erbakan made an alliance with Tansu Çiller, who replaced Demirel, who sat on the presidential chair, and agreed that he would be in the Prime Minister's Office in the first half, and Çiller in the second half. In 1996, Erbakan established a joint government with Çiller. However, this did not last long. First, Erbakan's trip to Libya became the subject of discussion. Then, the theater commemorating Palestine Day with the permission of the Mayor of Sincan (a district in Ankara) from the Welfare Party was perceived as a collapse of secularism. The army took the tanks to the streets of Sincan. Then, on February 28, 1997, the National Security Council, which was dominated by the military, again issued a "reactionary warning" to the government, and the process of annulment of the Welfare Party by the Constitutional Court began. Therefore, in June 1997, Erbakan submitted his resignation to President Demirel in order to give the position of prime minister to his government partner Çiller as agreed. Contrary to what was expected, Demirel did not give the task of protecting the government to DYP leader Çiller, but to ANAP leader Mesut Yılmaz, who was in the minority. Without a majority in the parliament, ANAP, DSP, and DP together formed the ANASOL-D minority government. In 1998, the Welfare Party was dissolved and its leaders were banned from political activity. The Mayor of Istanbul from the Welfare Party, R. T. Erdoğan, was removed from office in 1998, was sentenced to prison for a poem he read, and was banned from politics.

Again, the political power of the conservative political party was ended by external (military) intervention. Erbakan was unable to show resistance at the meeting of the National Security Council, which pressured him for 8 hours, and submitted to the signing of the decisions...

Although the ruling of the first party, the Welfare Party, in 1995 with the democratic elections lasted for only 1 year, and the relinquishment, trial, and closure of the power due to the pressure of the army members led to the establishment of Fazilet Partisi (Virtue Party) in the place of this party, the banning of Erbakan and some politicians in his circle from engaging in politics created a leader problem in the party. The younger Erdogan and his entourage - B. Arınç, A. Gül, A. Şener, M. Gökçek, etc. did not accept the leadership of Recai Kutan and left the party. In 2001, this innovative wing came together and joined the name of the Justice Party, which reminds of the continuation of the conservative tradition, and added the development to it, founded Adalet ve Kalkınma Partisi (Justice and Development Party) (AKP) and entered politics.

The first years of AKP's rule also began with ideological conflicts. A few days before the November 2002 elections, the Constitutional Court ruled that Erdogan could not be a party founder or deputy. Although Erdogan gave support from outside, Abdullah Gül led the party to the election and he became the first Prime Minister from the party. As the party gained the majority in the Parliament, the first thing it did was to lift the political ban on Erdogan by adopting a new law. Although the law was passed, President Ahmet Necdet Sezer vetoed the law by refusing to sign it. The law came back to the parliament. The vetoed law had to be passed by a two-thirds vote. This time CHP leader Deniz Baykal overruled Sezer's veto by supporting the law. As a result, the law came into force and Fadıl Akgündüz, the deputy elected from Siğirt, resigned and a new election was held there. Erdogan came to the parliament with 85% votes.

Erdoğan, who was arrested for reading a poem in Siğir and removed from Istanbul Municipality and politics, returned to the center of politics - to the Prime Ministership - from Siğirt.

However, Erdogan's return to the Prime Ministership and his party's majority in the parliament did not make his job easier. The chairman of the Constitutional Court, A. N. Sezer, who closed the Welfare Party In 1998 and banned its leader Erbakan and other party leaders from politics, was already elected by the Parliament as the President of the Republic of Turkey in 2000. His first action against the AKP was to veto the law that paved the way for Erdogan. Sezer, as a person from the left, began to abuse his powers in the Constitution. He did not approve almost all the personnel assigned by the government to important strategic areas. He vetoed the laws and even many government officials had to perform their duties on a temporary basis until 2007.

In the first years of his rule, Erdogan behaved more cautiously in order not to conflict with the army members as much as possible and focused his activities more on economic management. A serious conflict took place in May 2007 when Sezer’s presidency ended. Millions of people organized "Republican rallies" in big cities to prevent Erdogan from becoming President.

These rallies were organized by Şener Eruygur, the head of the Atatürk Thought Association and Commander of the Gendarmerie in 2002-2004, together with several non-governmental organizations. It is interesting that when Eruygur was the Commander of the Gendarmerie, while reading the paper he prepared in advance at one of the meetings as a member of the National Security Council and while saying that the government is acting against secularism and acting reactionary, everyone in the meeting froze when Erdogan hit the table and said "Shut up", Eruygur hurriedly left the hall. Then he retired. Again, it is interesting that Erdogan, who held re-elections after organizing the Republican rallies and got what he wanted in the referendum, strengthened, and the generals who threatened with the coup and issued warnings were arrested one by one in 2009 as part of the Ergenekon case. In total, more than 140 generals and admirals were imprisoned. Şener Eruygur was also arrested after the coup plan was found on CHP deputy Mustafa Balbay's computer. The general, who spent the rest of his life in prison, died in February of this year after falling and breaking a rib in prison...

After the Republican rallies of 2007, Erdogan announced that he would not be the President and did not run for office, but nominated Abdullah Gül. But Abdullah Gül's wife wearing a headscarf created a political crisis again. CHP boycotted and did not participate in the plenary session gathered for voting in the parliament. According to the constitution, the president could be elected by receiving two-thirds of the vote in the parliament in the 1st vote, two-thirds in the 2nd vote, more than half in the 3rd vote, and the most votes in the 4th vote. In the first two votes, there was no two-thirds majority, but in the third vote, Abdullah Gül was elected with more than half of the votes. However, the CHP applied to the Constitutional Court and asked for the annulment of the election results. On the same day, the Chief of the General Staff issued an "electronic internal memo" and stated that secularism was in danger. Erdogan's government very harshly and immediately declared that this was unacceptable, that it was interference in the government's activities, that he would not resign, and that the army should be busy with its work.

Later it turned out that when Yaşar Büyükanıt, the Chief of the General Staff, who did not answer Erdogan's phone calls before the government's announcement, called Erdogan after this announcement, Erdogan reminded that the people elected him as the government and said that if he wanted to be involved in politics, he should join politics.

The Constitutional Court accepted the request to annul the results of the presidential elections and annulled the results of the presidential elections. As a reason, it stated that the quorum of the meeting in the parliament should be two-thirds, although it is not stipulated as a requirement in the internal regulations. Thus, since the CHP boycotted the meetings and locked the parliament’s work, the president could not be elected.

Erdoğan immediately decided to hold the elections scheduled for November in July, saying "the right to speak belongs to the people". In the July election, Erdoğan increased the 34% he received in the first election by 12% and returned with 46.58%, 341 deputies. In the elections, the CHP, which locked the parliament’s work with a boycott, lost 66 seats and was able to receive a total of 112 deputy seats. Since the MHP also came to the parliament, the quorum required for the presidential elections was not a problem. Abdullah Gül was elected president with the participation of 341 AKP and 71 MHP deputies.

Thus, Erdogan, who represented the conservative wing, did not step back in his first confrontation with the military, he went ahead with the process and as a result, won more votes and maintained his superiority in the parliament, got rid of Sezer’s whims, put Abdullah Gül on the “throne of the President”, and went to the referendum, taking the right to elect the president from the Parliament and giving it to the people.

After this incident, the ideological conflict did not subside. Revanchists started a judicial process to close the AKP and ban its leaders (71 people, including Erdogan and Gül) from politics. Decentralization against secularism was cited as the reason. On July 30, 6 of the 11 members of the Constitutional Court decided in favor of the closure of the AKP. Only the President of the Constitutional Court, Haşim Kılıç, voted against the closure. Another 4 judges decided to cut off one-third of the financial aid. Thus, the 50%+1 required to close the AKP was not enough. However, a part of the financial assistance received by AKP from the treasury was cut off. Thus, the revanchists immediately equalized the score.

The process did not end there, on July 15, 2016, military units supported by FETÖ launched an armed coup, this time to overthrow the government. The Parliament, the Security Directorate, strategic institutions were bombed, TRT was seized, and there were attempts to physically destroy Erdogan. At the first opportunity in this process, Erdogan asked the people to show resistance through FaceTime on his mobile phone and returned from Dalaman, where he was resting, to Istanbul despite the risk of death, and came to the squares and interrupted the process, even at the cost of the lives of many of his supporters. Most of those who attempted the coup and most of those who made this plan were captured and sent to prison. Of course, the fact that the army does not fully support this process, including the role played by the MHP leader, is undeniable.

Thus, Erdoğan, unlike his conservative predecessors, did not pay attention to the warnings, he responded, he was able to resist the coup attempt despite the use of all weapons, and by changing the constitutional provision allowing military interventions by referendum, he brought the military units under the full control of the legal and de facto government.

The conservative voters who voted for Erdoğan and the AKP appreciate these behaviors and cling to their leaders who defend their votes under all kinds of pressure, even risking his life. In this regard, even if other arguments are against Erdogan, who is thought to "lose a serious vote" in public opinion, this ideological factor plays an important role in keeping his supporters stable. The sensitive issues of the conservative religious class, the problem of head covering, the problem of equality, the issue of İmam Hatip schools, etc., which were previously under pressure, continue to be ahead of other factors for this sensitive group. Support for the continuation of power remains a vital issue for this class. The mistake of the secular people is to constantly keep this sensitive issue on the agenda and attack the conservative class with it.

4. Foreign Policy, International Relations

Another important factor for Turkish voters is the foreign policy priorities of the authorities and the place of Turkey in international relations.

The 21-year foreign policy period of Erdogan's rule should be divided into two parts. The first is the first 10-11 years period. The second is the last 8-10 years period.

One of the first actions of the AKP government, which came to power in 2002, was to accept all the integration documents necessary for joining the European Union and quickly becoming a member of the European Union. Except for the first behavior in the Iraq war, relations with the United States were going smoothly and there was no serious conflict.

Friendly relations with Israel were continued, and the process of rapprochement with the countries of the Middle East was underway. They satisfied the Iraqi people by not allowing the US, which intervened in Iraq, to pass through Turkey. Even the mined areas in the border zone with Syria were cleared, and the "policy of zero problems with neighbors" continued at full throttle.

The rapprochement with Greece was continued, and joint activities were continued to solve the Cyprus problem, they even held a referendum in the Turkish Republic of Northern Cyprus for the purpose of establishing a "Common State" on the island and accepted the will to cooperate with the Greek part.

“Football diplomacy” was being carried out with Armenia, although diplomatic relations had not been established, President Gul visited this country and watched football together with his Armenian colleague. More than 100,000 Armenian citizens live and work in Turkey illegally but Turkey closed its eyes to this fact and let Armenia use its airspace for flights.

Cooler relations existed with Azerbaijan, as well as with the Central Asian Republics. However, cooperation with neighboring Iran also went very smoothly. Even the title of honorary citizen of Tehran was presented to Erdogan.

Relations with Russia continued normally, economic cooperation, mutual trade, and cooperation in the field of tourism were conducted in a way that would bring mutual benefits.

The experience of the Arab Spring in the region started to change the geopolitical balance. With the start of a civil war in Syria, Turkey's foreign policy priorities began to change. Because similar initiatives took place in Turkey. In particular, the Gezi events in Taksim in 2013 forced Turkey to reconsider its relations and foreign policy priorities. The last review of foreign policy was after the July 15, 2016, military coup attempt.

Although Turkey's relations with the EU were very willing at the beginning, they went to break. Indeed, it can be said that the main steps in this direction were taken quickly, and all requests were consistently fulfilled. In 2005, Turkey, which quickly accepted all requests, began to demand an early discussion of EU membership. Using the Cyprus issue as an excuse, the EU showed that it was not in favor of a fast process. In 2007, Turkey asked the EU for a specific date for membership but no serious action was taken. Finally, Erdoğan mentioned in Germany in 2012 that Turkey could end its relations with the EU if it was not included by 2023. Thus, the EU path was virtually closed and no serious steps were taken in this direction after 2012.

Relations with Israel almost stopped after the armed attack on the Mavi Marmara ship carrying aid to Palestine and the famous "one minute" dialogue with the Israeli Prime Minister in Davos Form in 2009. Only in the last one or two years, after the visit of the President of Israel to Ankara, the establishment of moderate relations has been observed again.

The relations with the United States “became lemony” due to the open support and arming of the PKK and YPG-PYD terrorist organizations in Iraq and Syria under the name of fighting ISIS. The relations were aggravated by the non-sale of Patriot missiles, the purchase of S-400s from Russia, the withdrawal of Turkey from the F35 project, the refusal to sell F16s, the modernization of F16s, and the addition to the list of enemies (CAATSA). The emplacement of FETÖ, which orchestrated the July 15 coup, the arrest of Pastor Bronson, and the threat of sanctions by Trump brought the tension to a peak. Tensions rose further when US President Biden came to power and said that they should give maximum support to the opposition in order for Erdogan to go. At present, these relations are tense and continued at the level of "forced alliance" - friendly enemies.

Relations with Russia became tense after the downing of a Russian fighter plane in 2015. Then, the Russian Ambassador was killed. However, at that stage, the coup attempt in Turkey and FETÖ's emergence behind the attempt, and the attribution of the downed plane to this group softened the relations again (although then Prime Minister Davutoğlu announced that he gave the order personally to shoot down the Russian plane). In particular, the parties can continue cooperation in the S-400 issue, the construction of the Akkuyu nuclear power plant, the sale of blue gas, and finally, within the framework of grain diplomacy during the Ukrainian war. Although there is a conflict of interests in Syria, Libya, and Azerbaijan, the spirit of cooperation is more prominent, and both sides are aware that they feel a "forced need" for each other.

The increase in Erdogan's international influence is also observed. Systematically criticizing the structure of the UN, with the message "the world is bigger than 5", he emphasizes the necessity of reforming the UN at every opportunity. This attracts the sympathy of many weak countries.

He makes open attempts to establish certain economic relations with African countries.

He is trying to restore relations with Arab countries in the Middle East. Friendly relations with Qatar are at a high level. Relations are so warm that even Qatar entrusts the security of the World Cup to the Turkish police.

Efforts are being made to repair relations with Egypt, which were damaged by the military coup of el-Sisi and the overthrow and execution of Morsi.

By not allowing the overthrow of the government in Libya, he continued to support the current government and got an opportunity to establish high-level relations. The Turkish army fully supports Libya in certain activities and education.

Relations with the United Arab Emirates are being restored.

Relations broken with Saudi Arabia after J. Khashoggi’s murder are slowly being restored.

The strained relations between Azerbaijan during the presidency of Abdullah Gül have already been completely forgotten, especially the military and political support given during the 44-day war brought the cooperation between the two countries to the level of the military alliance. The one-nation-two-state concept continues at a high level at all levels.

Distant but not hostile relations with Iran continue. Relations with the Armenian side are more indexed to Azerbaijan-Armenia relations. However, in the near future, it is inevitable that the presence of a peace agreement will have a positive effect on relations with Turkey.

A summit of Turkic-speaking countries, including Azerbaijan and Hungary, is held with Central Asian states, and cooperation is brought to new levels.

The foreign policy carried out by the Erdoğan government, especially the mutual understanding based on the distance with Western countries, warmer with Turkic-speaking countries, and national interests with neighboring countries, mutual cooperation with both sides without taking sides with Russia and Ukraine, the "Blue Homeland" (“Mavi Vatan”) project, Libyan policy, buffer zone activities in Syria, full support for Azerbaijan, non-participation in the embargo against Russia and continuation of economic, energy, and tourism cooperation, and the re-establishment of relations with Israel are accepted and adopted by a wide segment of the society. In this regard, the preference of voters who will give priority to foreign policy may overlap in this regard.

Conclusion

Finally, the behavior of Turkish voters may depend on other factors not listed here. However, by highlighting the more prominent ones and taking into account the factors that influence the voters' preferences one by one, it is possible to observe that the situation during the previous elections has declined in certain areas and progressed in certain areas. This shows that although the life of the government is long-lived, its dynamism is the factor that legitimizes this longevity. 21 years is a very long time for a government to continue and not change. However, the best part of democracy is that the power goes to political parties by the people's choice. In 21 years, the current government turned to the people in 15 different formats and received the opinion of the people. If the people have not had a serious change of opinion during this period, then they have found more positive shades in the policy conducted so far and have not focused on alternatives. Of course, the identity of the alternatives, their real proposals, their persuasiveness, and the right justification of the necessity and advantages of the change are important in terms of attracting the masses.

The fact that Erdogan is very hardworking despite his age and illness, his ability to read processes correctly, maintaining his harsh rhetoric in the fight with his opponents without changing his line and pulling his opponents to that level, his ability to keep his words, his determination to achieve his goal, his initiative, his charisma, his commitment to his values, his preservation of the image that he is a man of the people, making showing high results in elections a philosophy of his life, winning all 17 elections and referendums in the last 30 years, being the leader who managed to stay in power for the longest period of time in the 100-year-old Republic of Turkey with elections, and the fact that there are many people who like and dislike him as a leader outside the country make him attractive in the eyes of his fellow voters.

As for the aspects that have a negative impact on the voters, the more pronounced economic problems, the boredom caused by a long stay in power, corruption and nepotism, authoritarianism, interference in the functioning of the law, and a divisive rather than an inclusive style of language are the aspects that have a negative impact on voters.

The opposition also has strengths and weaknesses.

The strength of the opposition is that it has 21 years of power in front of it. Economic problems are at the highest level in 21 years, prices have risen, inflation has increased, and purchasing power has decreased. There is metal fatigue in power. Personally, Kemal Kılıçdaroğlu is an honest, simple person, he is not rude, authoritarianism is not noticeable in his personality, and he has not been affected by corruption. These are arguments that can be used against the government and in favor of the opposition.

As for the weakness of the opposition, the main opposition candidate is older than Erdogan. He has not had any political success before. He has not won any election. He has no charisma. He did not show his initiative, it is not a specific idea that brought the 6 partners together, but the desire to overthrow Erdogan in front of them. This is a fragile union, and with the fall of Erdogan, the goal may be over. It is a very fragile union because of different political-ideological parties. The support of the HDP, which does not distance itself from terrorism in order to win the election, is repulsive.

As for their partners, they have no political weight or outstanding success. Davutoğlu and Babacan have no independent success stories, other than what they did in Erdogan's team under his leadership. Davutoğlu held the position of Prime Minister during the most criticized period of the Erdogan era.

The zigzaggy policy of Meral Akşener, the leader of the İYİ Party (Good Party), is not welcomed at all. Despite being the head of the Ministry of Internal Affairs during the rule of DYP, she confessed, "I overthrew the power of the DYP-RP", being among the founders of the AKP and withdrawing, being a member of the staff of the MHP and dividing the party, and finally accusing the Table of Six and withdrawing from the table and then returning as if nothing had happened do not give the image of a reliable politician-leader. I don't see the need to dwell on the fact that the other junior partners of the Table of Six do not have the potential to receive a 1% vote when considering together.

In short, those who want to end Erdogan's 21-year rule are mostly those who have been in politics for 21 years, and not new faces or new ideas.

Along with the positive sides of the program put forward by the Nation Alliance, there are promises that are not met unambiguously in Turkey and are not accepted especially by the conservative side. However, the biggest problem may be the effects of false statements made during the election campaign. For example, Kılıçdaroğlu's statement, "As soon as we come to power, we will change Turkey's foreign policy by 180 degrees", is a very serious mistake. From a geopolitical point of view, making statements about relations with Russia is playing into the hands of everyone except Turkey.

Earlier, his speech against the "Blue Homeland" project, saying "What are we doing in Libya?" and now saying "We will change the foreign policy by 180 degrees.", is a sign that he is determined to do what he said. This is a serious backward step in terms of Turkey's national interests and factors that will affect Turkish voters.

In conclusion, the conclusion I came to as a result of this analysis is that this is the period when Erdogan's power in Turkey is the weakest. As an energy-dependent country, heavy economic losses in the pandemic, damage caused by natural disasters - earthquakes, tense and cold relations with great powers, the decline in the socio-economic well-being of the people, and problems in the justice system seem to be the factors that make it difficult for him to be elected.

Despite this, the party in front of him has not been able to fully show the image that it will advance, develop, solve problems, create a sense of trust in society, and promote social peace without Erdogan. The fact that the opposition has many heads and different voices come out from each head are factors that cause hesitation in convincing the voter.

Also, two-thirds of the voters are voters who saw and lived before the Erdogan era. This also shows their ability to compare.

In short, when the parties are weighed in the eyes of Turkish voters, taking into account all the factors, it is seen that the candidate of the People's Alliance, Erdoğan, predominates.

Even if this image misleads us and the other side of the scale - the candidate of the Nation Alliance, Kemal Kılıçdaroğlu - wins, there is a great possibility that very serious problems will await him, he will be in trouble with terrorism, and first of all, different opinions will come to the fore in his team and he will not be able to last.

Regardless of which party wins, the winner of this election will be the people of Turkey. Because, thanks to the people, a democratic, pluralistic election process is being conducted, which is watched by the whole world. It is proud. Good luck Turkey!


12 Mayıs 2023 Cuma

Türkiyə seçkiləri - Uğurlar Türkiyə!

 14 may 2023-cü il, bazar günü Türkiyə Cumhuriyyətinin 100-cü ilində Türkiyəli 64 milyon 113 min 941 seçici dövlətin önəmli iki qolunun - icranın və qanunverici orqanın önümüzdəki 5 ildə kimin idarəsinə veriləcəyini müəyyən edəcək. Seçkilərin nəticələri sadəcə Türkiyə seçiciləri üçün yox, bölgə və dünya ölkələrinin bir çoxu üçün də maraqla gözlənir.

Bunu maraqlı edən 2001-ci idə qurulduqdan bir il sonra iqtidara təkbaşına sahib olması və son 21 ildə Türkiyədə 12 seçki və 3 referenduma rağmən hələ də birinciliyini qoruyan AKP-nin (Ərdoğanın) iqtidarda qalmasıdır. 

Belə ki, 2002-ci il 3 noyabr parlament seçkilərində AKP-nin aldığı səs cəmi 34,28% olduğu halda, ondan sonra keçirilən 5 parlament seçkilərinin heç birində bu partiyanın aldığı səslərin miqdarı 40%-in altına düşməyib. Ardıcıl olaraq bu 6 seçkidəki nəticələr belə yekunlaşıb: 



Seçki tarixləri

Alınan səs miqdarı %-lə

Millət vəkillərinin sayı\toplam say

03 noyabr 2002-ci il

%34,28

365\550

22 İyul 2007-ci il

%46,58

341\550

12 İyun 2011-ci il

%49,83

327\550

07 İyun 2015-ci il

%40,87

258\550

01 Noyabr 2015-ci il

%49,50

317\550

24 İyun 2018-ci il

%42,56

295\600


Ərdoğan iqtidarının seçki uğurları sadəcə parlament seçkiləri ilə kifayətlənməyib. Bu dövrdə 6 parlament seçkilərindən əlavə 4 bələdiyyə seçkisi (2004-41,67%, 2009-38,39%, 2014- 42,87% və 2019-44,33%), 2 prezident seçkisi (2014-51,79% və 2018- 52,59%) və 3 referendum (2007- 68,95%, 2010-57,88%, 2017- 51,41%) keçirilib. Bunların hər birində nəticədə qazanan tərəf olub. 

Xüsusilə, kritik dönəmlərdə risqə gedərək önəmli məsələləri referenduma çıxararaq 3 fərqli referendumda istəyinə nail olub. Bunlardan ilki layiqliyə qarşı olduğu əsas gətirilərək xanımı başörtülü olduğuna görə Abdullah Gülün seçilməsinə parlamentdə problem yaradılanda və Konstitusiya Məhkəməsi qərarı ilə seçkinin nəticəsi ləğv ediləndə prossesə müdaxilə edən tərəfi tərkisilah edərək, həm seçki keçirdi həm də Prezidentin Parlamentdə yox, xalq tərəfindən seçilməsini təmin edən referendum keçirərək 68,95% səslə qalib gəldi. 

İkinci referendum, AKP-nın bağlanması tələbi ilə Konstitusiya məhkəməsi mühakiməsinin sonrasında və ordunun elektron xəbərdarlığını rədd edərək dirənməsindən sonra, ilk çevriliş cəhdi və Ergenokon davası sürəcinə səbəb olan, orduya siyasətə müdaxilə imkanları verən habelə 1980 hərbi çevrilişini reallaşdıranları toxunulmaz edən Konstitusiya müddəalarını dəyişdirərək, ordunun səlahiyyətlərini azaldıb Baş Nazirə tabe edən və 1980 çevrilişinin baş memarı Kənan Evrenin mühakimə olunma yolunu açan referendumda 57,88% səs alaraq məqsədinə çatdı. 

Üçüncü referendum isə 2016-cı il 15 İyul hərbi çevriliş təşəbbüsündən  həmən sonra son 40 ildə hakimiyyətdə və siyasətdə olan liderlərdən Özalın, Dəmirəlin, Türkeşin xəyalı olsa da reallaşdıra bilmədikləri Başqanlıq Sisteminin gətirilməsini nəzərdə tutan referendumda 51,41% səs alaraq məqsədinə nail oldu. 


Tarixlər\seçkilər\referendumlar

Aldığı səs %-lə 

10.08.2014 Prezident Seçkiləri 

%51,79

24.06.2018 Prezident Seçkiləri 

%52,59

21.10.2007- Konstitusiya Referendumu (prezidentin xalq tərəfindən seçilməsi və müddətin 7 ildən 5+5 ilə dəyişdirilməsi)

%68,95

12.09.2010- Konstitusiya Referendumu 

(1980 hərbi çevrilişini həyata keçirən Kənan Evrenin toxunulmazlığının qaldırılması)

%57,88

16.04.2017- Konstitusiya Referendumu

(Başkanlıq sisteminin gətirilməsi)

%51,41

28.03.2004 Bələdiyyə seçkiləri

%41,67

29.03.2009 Bələdiyyə seçkiləri

%38,39

30.03.2014 Bələdiyyə seçkiləri

%42,87

31.03.2014 Bələdiyyə seçkiləri

%44,33



İqtisadiyyatda yaranan problemlər, qiymət artımları, infilyasiya, artan işsizlik, ölkəyə sığınan milyonlarla Suriyalı qaçqın, pandemiyanın əks-təsirləri, tarixin ən böyük ardıcıl 2 yıxıcı zəlzələsinin baş verməsi və 13 milyon insanı etkiləməsi, toplumun müəyyən hissəsində illərdir davam edən dişlanmışlıq duyğusu, hoşnutsuzluq, xarici basqılar, ölkənin müəyyən sahələrinə tətbiq edilən ambarqolar və s. bütün bunların kölgəsində hələ də seçki öncəsi aparılan bütün anketlərdə istisnasız olaraq AKP birinci partiya çıxmaqda və seçkilərin keçirilməsini nəzərdə tutuan 10 mart tarixli qərarın elan edilməsindən bugünədək ictimaiyyətə açıqlanan 55 anketin nəticələrinə əsasən orta göstəriciyə görə hələ də 2002-ci ildə aldığı ilk səs miqdarından daha çox 36,2% səs qazanacağı təxmin edilməkdədir. Üstəlik AKP 2018 seçkilərində seçki öncəsi anketlərin orta göstəricisindən 8% daha çox səs qazandığını da vurğulamaq yerinə düşər. Yəni 36,2% ən aşağı təxmindir və bu rəqəmin 38%-dən çox olma ehtimalı var.

Bu tablo bir sualı gündəmə gətirir? 

Türkiyə seçicisinin davranışlarına nələr təsir edir? 

  1. İqtisadi stabillik.

AKP iqtidarından öncəki koalisya hökumətlərinin qısa ömürlü olmaları, iqtisadi və sosial siyasətlərinin yetərsiz qalmaları AKP-nin iqtidara yerləşməsinə təsir edən əsas amillərdən biridir. 

Türkiyədə 1991-ci ildə İyun ayının 23-də Məsut Yılmazla 48-ci hökumət qurulandan  2002-ci ildə AKP-nin təmsilçisi Abdullah Gülün qurduğu 58-ci hökumətədək 11 il ərzində 11 hökumət qurulmuş, bunların 9-u müxtəlif siyasi konfiqurasiyalardan formlaşan koalisiyaların hökumətləri olaraq, orta ömürləri 1 ildən az olmuşdur. Bu dönəmdə parlamentə seçkilərin heç biri planlaşdırılan zamanlarda keçirilməmiş, hamısı erkən seçkilər olmuşdur. Üstəlik bu dönəmdə parlamentdə olan bütün partiyalar (DYP, ANAP, SHP, CHP, Rifah, MHP) özlərini hökumət ortağı olaraq sınamışdır. 

11 il ərzində istehlakçı infilyasiyası 866,5% (illik ortalama 77,77%), toplam infilyasiya isə 851% (illik ortalama 77,36%) artmışdır. 

AKP-nin 21 illik iqtidarı dönəmində istehlakçı infilyasiyası 284,98% (illik ortalama 14,25%), toplam infilyasiya 374,78% (illik ortalama 18,73%) artıb. 2020-ci il pandemiyayadək 17 illik göstəricilərdə istehlakçı infilyasiyası 170% (illik ortalama 10%), toplam infilyasiya 172% (illik ortallama 10,1%)  artıb. 

2018-ci il seçkilərindən sonrakı 4 ildə ölkədə istehlakçı infilyasiyası 126,79% (illik ortalama 36,7%), toplam infilyasiya 210% (illik ortalama 52,53%) artıb. Xüsusilə diqqət çəkən 2018-ci il seçkilərinədək ölkədə infilyasiya təkrəqəmli olduğu halda, son 4 ildə ortalama infilyasiya 4-5 dəfə yüksəlib. Bu rəqəmlərin sürətlə yüksəlməsi AKP iqridarının son dönəminin infilyasiyanı nəzarətdə saxlaya bilmədiyinin göstəricisidir. Amma hələ də orta infilyasiya həddi AKP-dən öncəki 11 hökumətin orta infilyasiyasının yarı həddini keçməyib. 

Ölkənin iqtisadi böyüməsi, adam başına düşən milli gəlirin səviyyəsi, ixracatın illik həcmi, ölkəyə cəlb edilən investisyalar və digər göstəricilər də iqtisadi stabilliyə təsir edir və seçici davranışlarında rol oynayır. 

2002-ci ildə adam başına düşən milli gəlir 3688 $ ikən, 2013-cü ildə bu rəqəm rekord həddə 12614$ dollara yüksəldi. 10 ildə 4 dəfəyə yaxın artdı. Lakin sonradan bu böyümə yavaş yavaş geriləməyə başladı. 2022-ci il göstəricilərinə görə adam başına düşən milli gəlir 10655$ olaraq hesablanmaqdadır. Bu rəqəm 2002-ci ilə nisbətdə 3 dəfəyədək artmış görünsə də, AKP-nin özünün ilk 10 ilinin nəticələrindən 20% aşağıya döğru geriləyib. 

İqtisadi böyüməyə gəldikdə son 10 ildə hər il hətta pandemiya dövrü də daxil olmaqla iqtisadi böyümə qeydə alınıb və illik ortalama 5,33% böyümə ilə Türkiyə iqtisadiyyatının böyüməsi müşahidə edilib. 

İqtisadiyyatda önəmli bir göstərici də ixracatın həcmidir. 2002-ci ildə Türkiyənin ixracatının həcmi 36 milyard 59 milyon dollar olub. 2012-ci ildə AKP iqtidarının ilk 10-cu ilində hər il artan midarda davam edib və 3 dəfədən çox artaraq 113 milyard 883 milyon dollar təşkil edib. 2022-ci ildə ixracatın həcmi 235 milyard 236 milyon dollara çatıb. Bu 2002-ci ildəkindən 6,52 dəfə, 2012-ci ildəkindən 2,06 dəfə çoxdur. İxracatda imalat (istehsal) sənayesinin payı 94% təşkil edib. Bu əmək bazarına müsbət təsir edən amildir.  

Müqaisə üçün, Türkiyənin 2003-cü ilədək 80 illik Cumhuriyyət dönəmində toplam ixracatı 395 milyard 22 milyon dollar olduğu halda, son 20 ildə 2 trilyon 793 milyard dollar olub. AKP-yədək Türkiyənin illik ortalama ixracı 4,9 milyard dollar olduğu halda, son 20 ilin ortalaması illik 139 milyard 650 milyon dollardır. 

Sadəcə son 2 ildə ixracatın həcmi 460 milyard dollar olub ki, bu da rəqəmlə 2003-cü ilədək 80 ildə olan ixracarın həcmindən 16,4% daha çoxdur. 

Türkiyənin iqtisadiyyatnın böyüməsi sadəcə ixrac rəqəmlərini artırmayıb, idxal rəqəmləri də sürətlə artıb və xarici ticarət açığı böyüməyə davam edib və 2022-ci ildə 107 milyard dollara çatıb.  2022-ci ildə idxalın həcmi 342 milyard dollara, xarici ticarətin həcmi isə ümumilikdə yarım trilyon dolları keçərək 577 milyard dollara çatıb. 

Türkiyə seçiciləri seçkilərdə davranışına iqtisadiyyatın gedişindəki problemlər, infilyasiyanın yüksək olması, alım gücünün aşağı düşməsi, işsizliyin artması bu seçkilər öncəsi əvvəlki dönəmlərə nisbətən daha önə çıxıb və seçicilərin tərcihində hökumətin əleyhinə yönələn faktorlar olacaq.

Lakin dayanıqlı sosial müdafiə sisteminin formalaşması, ödənişsiz sağlıq xidmətlərindən və dərman vasitələrindən istifadə, infrastrukturun əlçatımlılığı və ictimai xidmət sektorunun keyfiyətliliyində müsbət çalarlar da önə çıxır.  Son illərdə sağlıq sektoruna böyük yatırımların qoyulması, böyük xəstəxanaların tikilməsi, hava limanlarının, körpülərin, tunellərin, sürətli dəmiryolu daşımaçılığının yayılması, hər vilayətdə Universitetlərin açılması, sosial müdafiə sahəsində müəyyən sosial layihələrin tətbiqi (TOKİ evləri, yaşlılara, tənhalara və s. xüsusi dəstək proqramları), ictimai xidmət sektorunda ciddi problemlərin olmaması, xüsusilə ictimai nəqliyyat, yol infrastrukturlarının genişləndirilməsi müəyyən müsbət xallarla seçkiyə yansıyacaq.   

Ayrıca aparılan anket araşdırmalarından məlum olur ki, Türkiyənin ən kasıb əhalisinin 45%-dən çoxu AKP-yə səs verdiyi halda, Ən zənginlərin 40%-dən çoxu səslərini CHP-yə verir. Bu amilin də seçkidə təsiri müşahidə ediləcək.


2. Təhlükəsizlik (Terrorla mübarizə və müdafiə sənayesi)

Türkiyədə seçkilər zamanı seçicilərin davranışlarına təsir edən 2-ci önəmli faktor təhlükəsizlik, terrorla mübarizə məsələsidir. 

Ərdoğan hakimiyyətə gəldikdən bir müddət sonra 2005-ci ildən etibarən Avropa Birliyinə inteqrasiya ilə bağlı “kürd açılımı” siyasəti ilə adları birgə çəkilən “kürdlər və terroristlər”  anlayışını ayıran siyasət başlatdı. “Türk kimliyinin” üst kimlik olduğunu, bununla bərabər “kürt kimliyi” də daxil olmaqla çoxsaylı alt kimliklərin olduğunu, kürt kimliyinin inkarının mümkünsüzlüyünü topluma, siyasi elitaya qəbul etdirdi, kürdlərin hüquqları ilə bağlı çoxsaylı əməli addımlar atdı, daha öncələr qadağan olunan kürtçənin mədəniyyətdə, informasiya mühitində, təhsildə, nəşrlərdə istifadəsini sərbəst buraxdı.  Əlinə silah alıb dağa çıxan lakin terror aksiyalarında iştirak etməmiş çoxsaylı terroristin cəmiyyətə inteqrasiyasını dəstəklədi. 40 ildir davam edən, 450 milyard dollaradək Türkiyə itisadiyyatına zərər vuran, 40 mindən çox insanın ölümünə səbəb olan terror aksiyalarına ara verildi. 2014-cü ildə bu prosses "Terrorun Bitirilməsi və Toplumsal Bütünləşmənin Gücləndirilməsi Qanunu” ilə rəsmiləşdirildi və bir müddət silahlar susdu, bölgədə stabillik yarandı, iqtisadi, sosial münasibətlər inkişaf etdi. 

2015-ci il 7 iyun seçkilərində AKP ilk dəfə Parlament seçkilərində 40,87% səs toplamasına baxmayaraq 258 millət vəkili ilə hökumət qurmaq üçün zəruri olan 276 yer qazana bilmədi və təkbaşına iqtidar olma şansını itirdi. Buna səbəb kürt milliyətçiliyi üzərindən siyasət aparan HDP-nin sərt siyasi kampaniya aparması və 10%-lik seçki baryerini aşaraq parlamentdə 13 % səs toplayaraq 80 yer qazanması oldu. Öncəki seçkilərdə seçki baryerini keçə bilməyən bu partiyanın Dhont seçki sistemi səbəbi ilə səsləri hesablanmadığına görə bölgədə 2-ci yerdə olan AKP namizədləri parlamentə girmişdilər. 

Seçkilərdən 5 gün sonra 12 iyun 2015-də həbsdə olan terrorist başı Abdullah Öcalanın silah buraxma çağırışını dinləməyən terror təşkilatı daha sərt ritorika sərgilədi, yenidən terror aktları başladı. Öncə Şanlıurfada İŞİD tərəfindən Suruç qətliamı törədildi, 33 nəfər öldü, 400-dən çox insan yaralandı.  2 gün sonra 22 iyul tarixində evində iki polis başından vurularaq öldürüldü. PKK bu terroru öz üzərinə götürdü. Hökumət bunula da “Dolmabaxça razılaşması” deyilən razılaşmadan çəkildi və “kürt açılımı” yaxud “çözüm sürəci” adlandırılan prosses yarım qaldı. 

7 iyun 2015 seçkilərində AKP-nin terroru bitirmək məqsədi ilə açıq və gizli apardığı bazarlıqlar nəticəsiz qalmış, prosses tərs təpmiş,  terrorun əsl iç üzü ortaya çıxmış və ilk dəfə seçicilər AKP-yə sarı kart göstərmişdirlər. Dönəmin AKP rəhbəri Əhməd Davudoğlunun hökumət qurmaq üçün apardığı bütün cəhdlər parlamentdəki partiyalar tərəfindən (CHP, MHP və HDP) rədd edildi və nəticədə 1 noyabr 2015-ci il yenidən seçki keçirildi. İyun seçkisindən sonrakı 5 ayda terrorla arasına məsafə qoyan və iyul ayından etibarən ölkə daxilində və xaricində terroristlərə qarşı əməliyyatlara start verən AKP hökuməti seçkilərdə 50%-ə yaxın səs alıb, 317 millət vəkili çıxararaq, yenidən təkbaşına hakimiyyətə davam etdi. 

Bu prosses göstərir ki, Türkiyədə seçicilər terrorla mübarizəyə, təhlükəsizliyə iqtisadiyyat qədər önəm verir, səs verdikləri zaman bu amilləri nəzərə alırlar. Terror toplumu ciddi narahat edən səviyyəyə çatdıqda seçicilər üçün təhlükəsizlik qayğısı iqtisadi qayğıların önünə keçir və bu seçki qutusunda əks olunur. Belə olmasaydı AKP iqtidarında infilyasiyanın ən aşağı olduğu 2011-2015-ci illərdə (ortalama 5% ətrafında) 2015 iyun seçkisində təkbaşına hökumət qura bilməmə vəziyyətinə düşməzdi.  

Türkiyə sıradan bir milli dövlət kimi görünsə də əslində tarixdə öz yeri olan Osmanlı imperiyasının varisidir. Bunu həm vətəndaşların davranışında həm də dövlətin xarici siyasət xəttində açıq müşahidə etmək mümkündür. Bu səbəbdən Türkiyə hərbi gücə həmişə önəm verir və ölkənin müdafiə qabuliyyətinin dirəncli olması üçün sistemli addımlar atır. Türkiyə ordusu Cumhuriyyət dönəmində xüsusilə son 60-70 ildə  NATO üzvü olaraq müdafiə ehtiyaclarının böyük əksəriyyətini NATO üzvü ölkələrin istehsal etdiyi silahlardan, sursatlardan qarşılayırdı. 

Ərdoğan iqtidarının ilk 10 ilində bu prosses demək olar ki, ciddi dəyişikliyə uğramadı və sələflərinin zamanında olduğu kimi davam etdi. Lakin Yaxın Şərq ölkələrində “Ərəb baharı” başladıqdan sonra və özəlliklə Suriyada yaşanan olaylar Türkiyəni yaxından etkilədi. Türkiyə Rusiyanın da aktiv dəstəyi ilə Suriyadan gələn hücumlara sərhəd bölgəsində yetərli müqavimət göstərə bilmədi. Hava müdafiə sisteminin olmaması yaxud yetərsiz olması nəticəsində xeyli Türkiyə vətəndaşı öldü, yaralandı və zərər gördü. 

Türkiyə bu olayların kölgəsində NATO-dan dəstək istədi. NATO üzvü olan ABŞ, Almaniya və Hollanda Türkiyəyə Hava Hücumundan Müdafiə sistemləri olan bir neçə Patriot raketlərini müvəqqəti yerləşdirdi. 2- il keçməmiş 2015-ci ildə isə geri çəkməyə qərar verdi.

Rəsmi açıqlamalarda NATO üzvü ölkələr artıq əvvəlki qədər təhlükə olmadığı üçün Patriotları geri çəkdiklərini desələr də, gerçəklər fərqli idi. Xüsusilə 2015-ci ilin ikinci yarısından etibarən Türkiyənin PKK-ya qarşı aktiv hərbi əməliyyatlara başlaması, İraqın şimalında olduğu kimi Suriyanın şimalında da bir özəl kürd bölgəsi yaradılması prossesindən rahatsız olaraq tək PKK-nı deyil, onun Suriya qolu olan PYD-YPG ni də hədəfə alması ABŞ -ı və müttəfiqlərini rahatsız etdi. Çünki ABŞ Türkiyəyə satdığı silahı və dəstəyini yalnız İŞİD-lə mübarizə aparması, onun bölgədə özünə müttəfiq saydığı və hərbi silahlarla təmin etdiyi PYD-YPG-yə toxunmaması qarşılığında vermişdi.

Türkiyənin hava hücumundan müdafiəsiz qalması, üstəlik terroru ilə mübarizə apardığı PKK və uzantısına NATO müttəfiqi tərəfindən açıq dəstəyin verilməsi Türkiyəni alternativlər axtrmağa sövq etdi. Türkiyə ABŞ-dan öz pulu ilə Partiot hava hücumundan müdafiə sistemləri almaq üçün göstərdiyi cəhdlər də öz nəticəsini vermədi. Nəticədə Rusiya ilə S400-lərin alımında razılaşdı. 

Bununla ABŞ - Türkiyə hərbi əməkdaşlığı ciddi zərər gördü. Türkiyə F35 layihəsindən çıxarıldı, F-16 lar üçün nağd ödədiyi milyardlar olmasına baxmayaraq ödədiyi vəsait qaytarılmadan F-16-ların satışı dayandırıldı, F -16-ların moderinizasiyasından imtina edildi və çox ciddi hüquqi addım atıldı. ABŞ-ın Düşmanlarına Sanksiyalarla Qarşı Gəlmə Qanunu kimi bilinən (İngilizcə adıyla: Countering America's Adversaries Through Sanctions Act, CAATSA) sənəd qəbul edildi. NATO müttəfiqi Türkiyə rəsmi şəkildə ABŞ düşməni siyahısına salındı… Əlbəttə ABŞ-Türkiyə münasibətlərinin kəskinləşməsində 15 iyul 2016-cı il hərbi çevrliş cəhdinin arxasında olduğu bildirilən FETO-nun lideri Fətullah Gülənin ABŞ-da xüsusi qorunaqlı yerdə yaşaması, ayrıca müəyyən ABŞ vətəndaşlarının bu hadisədə təqsirləndirilməsinin də rolu danılmazdır.

Bütün bu olaylar Türkiyəni risqləri şaxələndirməyə və alternativ hərbi sənayeni gücləndirməyə təşviq etdi. Son 10 ildə Türkiyə daha öncəsində cəmi 20%-i yerli olan hərbi təchizatın və sənayenin hazırda 80%-i qarşılayacaq gücə gəldi. 

Yerli istehsalı olan Atak helkopterləri, 5-ci nəsil döyüş təyyarəsi  (hür jet), (Milli Müharip Uçak), İnsansız Silahlı Döyüş Təyyarəsi Kızılelma, Silahlı İnsansız uçuş aparatları Bayraktar 2, Akıncı, Anka-Aksungur layihələri reallaşdı. Lazer silahlar, Elektron müharibə sistemləri (düşmənin silah sistemlərini (radar, rabitə sistemi, komanda və idarəetmə sistemi, məlumat şəbəkələri və digər rəqəmsal infrastrukturları) aşkar etmək, yanlış istiqamətləndirmək və pozmaq üçün elektomanyetik spektrindən (EMS-dən )i stifadə edən hər hansı bir hərəkət və ya qabiliyyət), Dəniz altı robotlar, Anadolu çıxarma gəmisi, müxtəlif məsafəli ballistik raketlər və s. kovensional silahlar, zirehli texnikalar, tanklar istehsal edilməyə başlandı. 

Türkiyə seçicisinin davranışlarına bu tablonun təsiri qaçılmazdır. Yuxarıda da vurğuladığım kimi, Türkiyə vətəndaşlarının müəyyən bir hissəsi ölkənin müdafiə qabiliyyətinin önəminə, təhlükəsizliyinin davamlılığına, terrorla mübarizədə kəsintisizliyə, xarici təhdidlərə “dik duruşa” , kənar asılılığın olmamasına səs verəcək. Bu kateqoriya seçici üçün iqtisadiyyatdakı problemlər, işsizlik, infilyasiya, yüksək qiymət, sosial problemlər, ədalət sisteminin işləyişindəki problemlər, demokratik institutların zədələnməsi, ifadə azadlığı problemləri, avtoritarlıq kimi məsələlər ikinci planda qalacaq.  


3. İdeolojik mənsubiyyət 

Türkiyə seçicilərinin səsvermə zamanı davranışlarına təsir edən önəmli məsələlərdən biri də ideolojik mənsubiyyət məsələsidir. 

Cumhuriyyət qurulduqdan sonra 1950-ci illərədək hakim siyasi partiya olan CHP diktə edən tərəf olmuş, mühafizəkar təbəqəni görməməzlikdən gəlmiş hətta “ötəkiləşdirmişdir”.  Xüsusilə “Atatürk inqilabları” adı altında toplumun yaşamına, örf-adətlərinə, dini inancına, geyim-keçiminə, bərabər təmsilinə inzibati müdaxilələr olmuş, çoxsaylı məhdudiyyətlər, inzibati amiranə metodlar tətbiq edilmişdir. 1950-ci ildən etibarən çoxpartiyalı sistemin effektiv tətbiqi və demokratik seçkilərin keçirilməsi mühafizəkar təbəqənin siyasi təşkilatlanmasını və öz liderlərini iqtidarlara daşımasını motivə etmişdir. Lakin bu prosseslər demək olar ki, hər zaman hərbi müdaxilələr və yaxud hərbi xəbərdarlıqlarla dayandırılmışdır. 

Hərbçilərin ilk müdaxiləsi 27 may 1960-cı il hərbi çevrilişi ilə dönəmin Demokrat Partiyasının lideri Adnan Menderesin və siyasi komandasının bir neçə üzvünün həbsi və edamı ilə yekunlaşdı…Halbuki, Menderes 1950, 1954 və 1957-ci il seçkilərində açıq üstünlüklə hakimiyyətə gəlmiş və hakimiyyətini qorumuş, xalqın çoxluğundan dəstək almışdı. 

 Hərbçilər tərəfindən 1961-ci ildə yeni Konstitusiya komissiyası quruldu, konstitusiya hazırlandı və qəbul edildi.

Hərbçilərin müdaxiləsi bitdikdən və siyasi sferada demokratik yarışlar yenidən başladıqdan sonra Demokrat Partiyanın fəaliyyəti dayandırıldığı və ləğv edildiyi üçün onun yerində Süleyman Dəmirəlin liderliyində Ədalət Partiyası fəaliyyətə başaldı və Demokrat Partiyanın açıq davamçısı olduğunu bəyan etdi. 1965-də ilk demokratik seçkidə yenidən Ədalət Partiyası 52,9% səs alaraq birinci partiya oldu və yenidən hakimiyyətə gəlib, mühafizəkarların iqtidarını sürdürməyə çalışdı. 

12 mart 1971-ci ildə hərbçilər mühafizəkarların apardığı siyasətə yenidən müdaxilə edərək, hərbi xəbərdarlıq (“muhtira”) verdi, Demirəl hakimyyəti tərk etdirildi, baş nazir vəzifəsi CHP-li Nihat Erimə həvalə olundu. CHP lideri İsmət İnönü də hərbi müdaxiləni dəstəklədi. Buna qarşı çıxan partiyanın ümumi katibi Bülənt Evecit 1972-ci ildə İnönünü partiya liderliyindən saldı və səs çoxluğu ilə CHP-nin lideri oldu. 

Növbəti  seçkilərdə mühafizəkarların lideri Dəmirəl yenidən seçkidə öndə çıxsa da təkbaşına iqtidar ola bilmədi. Çünki dini mühafizəkar qanad (milli görüş) Partiyadan ayrılmış və Milli Selamət Partiyasını qurmuşdu. Müxtəlif koalisiya hökumətləri qurulsa da davamlı olmadı. Nəhayət azlıq hökuməti Dəmirəl tərəfindən idarə olunarkən, sağ-sol qarşıdurması küçələrə daşdı. Minlərlə gəncin bir-birini öldürməsi kölgəsində 12 Sentyabr 1980-cı ildə Kənan Evrenin rəhbərliyində hərbçilər yenidən hərbi çevriliş etdi və hakimiyyəti ələ keçirdi. 

Siyasətçi liderlər həbs edildi, partiyalar ləğv edildi, siyasi fəaliyyət qadağası gətirildi, 1961 Konstitusiyası ləğv edildi. 

Mühafizəkar siyasi qanad artıq 3-cü dəfə hərbçilər tərəfindən durdurulur, buna rəğmən siyasi iradə hərbi çevrilişə qarşı gəlməyib, boyun əyirdi. Təsadüfi deyil ki, Demirəlin “Şapqamı alıb gedərəm”-deyimi dillərdən düşmür, mizah mövzusu olurdu…

Çevrilişi həyata keçirən Hərbi Qərərgahin rəhbəri Kənan Evren 1982-ci ildə yeni Konstitusiya hazırladıb referenduma çıxardı, hərbi vəziyyət şəraitində keçən referendumda Konstitusiya 92%-lə qəbul edildi. K.Evren isə  parlamentdə özünü Prezident seçdirdi. Turqut Özala ANAP-ı qurduraraq, onun hökumətin başında olmasına dəstək verdi və öz toxunulmazlığını konstitusiya ilə təminat altına aldı.  

1991-ci ildə siyasi fəaliyyət qadağası bitən mühafizəkar liderlər, Dəmirəl, Ərbakan, Türkeş və sol lider Ecevit yeniən siyasətə qayıtdı və elə ilk seçkidə mühafizəkar lider Demirəl qadağan olunan Ədalət Partiyasının yerinə qurduğu Doğru Yol Partiyası ilə 20 oktyabr 1991 seçkilərində yenidən birinci partiya olaraq çıxdı. Bu dəfə Demirəl İsmət İnönünün oğlu Erdal İnönü ilə koalisiya hökuməti qurdu, beləliklə hərbçilərin qəzəbindən yayına bildi. Lakin mühafizəkar seçicilər solla ittifaqda olan DYP-ni 1995 seçkilərində cəzalandırdı və parlamentdə 3-cü yerə düşdü. 

1980 hərbi çevrilişi ilə Milli Səlamət Partiyası ləğv edilən Ərbakanın qurduğu Rifah Partiyası 1995 seçkilərindən birinci partiya kimi çıxdı. Lakin təkbaşına hökumət quracaq qədər lazım olan çoxluğu yox idi. Ərbakan Özalın ölümündən sonra Prezident kürsüsünə oturan Demirəlin yerinə DYP-nin başına gələn Tansu Cillərlə ittifaq quraraq, ilk yarıda özünün sonrasında Cillərin Baş Nazirliyində razılaşdılar. 1996-da Ərbakan Cillərlə ortaq hökumət qurdu. Lakin bu uzun çəkmədi, öncə Ərbakanın Liviya səfəri müzakirə predmeti oldu, sonra Rifah Partiyasının Sincan (Ankarada ilçə) Bələdiyyə başçısının Fələstin gününü anan teatrı layikliyin çöküşü kimi alqılandı. Ordu tankları Sincan küçələrinə çıxardı. Ardından 28 Fevral 1997-ci ildə yenə hərçilərin çoxluqda olduğu Milli Təhlükəsizlik Şurası hökumətə “irtica xəbərdarlığı” verdi və Rifah Partiyasının Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən ləğvi prossesi başlandı. Buna görə İyun 1997-də Ərbakan hökumət ortağı Çillərə razılaşdığı kimi Baş Nazirliyi vermək məqsədi ilə istefasını Prezident Dəmirələ verdi. Dəmirəl gözlənilənin əksinə hökumət qurmaq vəzifəsini DYP rəhbəri Çillərə yox, azlıqda olan ANAP lideri Məsut Yılmaza verdi. Parlametdə çoxluğu olmayan ANAP, DSP və DP birlikdə ANASOL-D azınlıq hökumətini qurdular. 1998-də Rifah Partiyası ləğv edildi və rəhbərlərinə siyasi fəaliyyət qadağası gətirildi. Rifah partiyasından İstanbul bələdiyyə başçısı R.T. Ərdoğan da məhz 1998-ci ildə vəzifədən çıxarıldı, oxuduğu şerə görə həbs cəzası verildi ayrıca siyasət qadağası gətirildi. 

Yenə mühafizəkar siyasi tərəfin siyasi hakimiyyəti kənar- ordu mdaxiləsi ilə sonlandıırldı. Ərbakan 8 saat boyunca ona təzyiq edən Milli Təhlükəsizlik Şurası iclasında dirənc göstərə bilməmiş, qərarların imzalanmasına boyun əymişdi…

Demokratik seçkilərlə 1995-ci ildə birinci partiya olan Rifah Partiyasının  hakimiyyətinin sadəcə 1 il çəkməsi və Ordu mənsublarının basqısı ilə hakimiyyətdən əl çəkdirilməsi, mühakimə edilməsi və qapadılması bu partiyanın yerində Fazilət Partiyasının yaranmasına səbəb olsa da, Ərbakanın və onun çevrəsindəki bəzi siyasətçilərin siyasətlə məşğul olmasının qadağan edilməsi nəticəsində partiyada lider problemi yaratdı. Rəcai Kutanın liderilyini daha gənc olan Ərdoğan və onun çevrəsi, B.Arınc, A.Gül, A.Şener, M.Gökçek və s. qəbul etməyib partiyadan ayrıldılar. 2001-ci ildə bu yenilikçi qanad bir araya gəlib mühafizəkar ənənənin davamını xatırladan Ədalət Partiyasının adını və yanına inkişafı da əlavə edərək Ədalət və İnkişaf Partiyasını (AKP) qurdular və siyasətə atıldılar. 

AKP-nin iqtidarının ilk illəri də ideolojik çəkişləmələrə başladı. 2002-ci il noyabr seçkilərinə bir neçə gün qalmış Konstitusiya Məhkəməsi Ərdoğanın partiya qurucusu və millət vəkili ola bilməyəcəyinə qərar verdi. Ərdoğan kənardan dəstək versə də, Pariyanı seçkiyə Abdullah Gül apardı və ilk Baş Nazir o oldu. Partiya Parlamentdə çoxluğu əldə etdiyinə görə ilk işi yeni Qanun qəbul edərək Ərdoğanın siyasi qadağasını qaldırmaq oldu. Qanun qəbul edilsə də Prezident Əhməd Nəcdət Sezər Qanunu imzalamaqdan imtina ediərək veto qoydu. Qanun yenidən parlamentə gəldi Veto edilən qanunun üçdə-iki səslə qəbulu zəruri idi. Bu dəfə CHP lideri Dəniz Baykal qanuna dəstək verərək Sezərin vetosunu təsirsiz hala gətirdi. Nəticədə qanun qüvvəyə mindi və Siğirtdən seçilən millət vəkili Fadil Akgündüz istefa etdirildi və orada yeni seçki keçirildi. Ərdoğan 85% səs alaraq parlamentə gəldi. Siğirtdə şer oxuduğuna görə həbs edilib, İstanbul Bələdiyyəsindən  və siyasətdən uzaqlaşdıırlan Ərdoğan, yenə Siğirtdən siyasətin mərkəzinə Baş Nazirliyə döndü. 

Amma Ərdoğanın Baş Nazirliyə qayıtması və parlamentdə partiyasının çoxluqda olması işini asanlaşdırmadı. 1998-ci ildə Rifah Partiyasını bağlayan və onun lideri Ərbakana və digər partiya liderlərinə siyasət qadağası gətirən Konstitusiya Məhkəməsinin sədri A.N. Sezər artıq Parlament tərəfindən 2000-ci ildən Türkiyə Respublikasının Prezidenti seçilmişdi. AKP-yə qarşı ilk icraatı Ərdoğanın yolunu açan Qanunu veto etməsi olmuşdu. Sezər sol görüşdən gələn bir şəxs olaraq, Konstitusiyada olan səlahiyyətlərindən gen-bol sui-istifadə etməyə başladı. Hökumətin demək olar ki, önəmli strateji sahələrə təyin etdiyi kadrları təsdiq etmədi. Qanunları veto etdi hətta bir çox dövlət vəzifələrində olan rəhbərlər 2007-ci ilədək müvəqqəti təyinatla vəzifələrini icra etməli oldular. 

Ərdoğan hakimiyyətinin ilk illərində mümkün qədər ordu mənsubları ilə zidləşməmək məqsədi ilə daha ehtiyatlı davranır, fəaliyyətini daha çox iqtisadi idarəetməyə yönəldirdi. Ciddi qarşıdurma 2007-ci il may ayında Sezərin Prezidentliyi başa çatanda yaşandı. Ərdoğanın Prezident olacağını önləmək üçün böyük şəhərlərdə milyonlarla insanlar “cumhuriyyət mitinqləri” təşkil etdi. 

Bu Mitinqləri bir neçə Sivil toplum təşkilatları ilə birlikdə Atatürkçü Düşüncə Dərnəyinin rəhbəri, 2002-2004-cü illərdə Jandarma Komutanı olmuş Şener Eruygur təşkil edirdi. Maraqlıdır ki, Eruygur Jandarma Komutanı olarkən Milli Təhlükəsizlik Şurası üzvü kimi toplantıların birində öncədən hazırladığı kağızı oxuyarkən, hökumətin layiqliyə qarşı fəaliyyət göstərdiyini, irticai fəaliyyət apardığını deyərkən salonda Ərdoğanın masaya əlini vuraraq “Sus lan”-deməsi ilə toplantıda hər kəs donub durmuş, Eruygur tələsik salonu tərk etmişdi. Ardından əməkli olmuşdu. Yenə maraqlıdır ki, Cumhuriyyət mitinqlərinin təşkilindən sonra yenidən seçki keçirən və referendumda istədiyini alan Ərdoğanın əli güclənmiş, çevriliş, xəbərdarlıq edən generallar bir bir 2009-cu ildə Ergenekon davası çərçivəsində həbs olunmuşdu. Toplamda 140-dan çox general və admiral həbsə atıldı. CHP millət vəkili Mustafa Balbayın kompüterində çevriliş planının tapılmasının ardından Şener Eruygur da həbs olundu. Ömrünün qalan hissəsini həbsdə keçirən general bu ilin fevral ayında həbsxanada yıxılıb qaburğasını qırdıqdan sonra öldü…

Ərdoğan 2007-ci il cumhuriyyət mitinqlərindən sonra Prezident olmayacağını açıqladı və özü namizəd olmadı, Abdullah Gülün namizədliyini irəli sürdü. Lakin Abdullah Gülün xanımının başörtülü olması yenidən siyasi krizis yaratdı. Parlamentdə səsvermə üçün toplanan plenar iclası CHP boykot edib qatılmadı. Konstitusiyaya görə ilk səsvermədə parlamentin üçdə-ikisi, 2-ci səsvermədə də üçdə-ikisi, 3-cü səsvermədə yarıdan çoxu, 4-cü sonuncu səsvermədə ən çox səs alan prezident seçilə bilərdi. İlk iki səsvermədə üçdə-iki çoxluq olmadı, 3-cü səsvermədə Abdullah Gül yarıdan çoxun səsi ilə seçildi. Lakin CHP Konstitusiya Məhkəməsinə müraciət edib, seçkinin nəticəsinin ləğvini istədi. Eyni gündə Gelelkurmay Başkanlığı “elektron muhtira” yayaraq layikliyin təhlükədə olduğunu irəli sürdü. Ərdoğan hökuməti çox sərt şəkildə dərhal bunun qəbuledilməz olduğunu, hökumət fəaliyyətinə mdaxilə olduğunu bəyan edib, istefa etməyəcəyini, ordunun öz işi ilə mşğul olmalı olduğunu bildirdi. 

Sonradan məlum oldu ki, hökumətin açıqlamasından öncə Ərdoğanın telefonlarına cavab verməyən Genelkurmay Başkanı Yaşar Böyükanıt bu açıqlamadan sonra Ərdoğanı aradıqda, Ərdoğan xalqın onu hökumət seçdiyini xatırladıaraq, siyasətlə məşul olmaq istəyirsə siyasətə gəlməli olduğunu söyləyib. 

Konstitusiya Məhkəməsi prezident seçkilərinin nəticəsini ləğvinə dair tələbi qəbul etdi və prezident seçkilərinin nəticələrini ləğv etdi. Səbəb olaraq, daxili nizamnamədə tələb kimi nəzərdə tutulmasa da Məclisdə toplantı yetərsayının da üçdə-iki olmalı olduğunu irəli sürdü. Beləliklə toplantıları boykot edən CHP Məclisi kilitlədi, prezident seçilə bilmədi. 

Ərdoğan dərhal “söz müllətin” deyərək noyabrda keşirilməsi planlaşdıırlan seçkiləri iyul ayında keçirmə qərarı aldı. İyul seçkisində Ərdoğan ilk seçkidə aldığı 34%-i 12% artıraraq 46,58% nəticə, 341 millət vəkili ilə geri döndü. Seçkilərdə boykotla məclisi kilitləyən CHP 66 yer itirdi və cəmi 112 millət vəkili çıxara bildi. Məclisə MHP də gəldiyindən prezident seçkiləri üçün lazım olan üçdə-iki toplantı yetərsayı problem olmadı. 341 AKP və 71 MHP vəkillərinin qatılması ilə Abdullah Gülün prezident seçilməsi baş tutdu. 

Beləliklə, mühafizəkar qanadı təmsil edən Ərdoğan hərbçilərlə ilk qarşıdurmasında geri addım atmayaraq, prossesin üzərinə getdi və nəticədə həm daha çox səs qazanaraq parlamentdə üstünlüyünü qorudu, həm Sezərin kaprizlərindən qurtularaq, Abdullah Gülü Prezident taxtına çıxardı həm də Referenduma gedərək, prezidentin seçilməsini Parlamentdən alaraq, xalqa verdi.   

Bu olaydan sonra ideoloji qarşıdurma səngimədi. Revanşistlər AKP-ni bağlamaq və rəhbərlərinə (Ərdoğan və Gül daxil olmaqla 71 nəfər) siyasət qadağası gətirmək məsədi ilə məhkəmə prossesi başladı. Layikliyə qarşı mərkəzə çevrilmə səbəb göstərilirdi. 2008-ci il mart ayında başlayan prossesə 30 iyulda baxan Konstitusiya məhkəməsinin 11 üzvünün 6-ı AKP-nin bağlanmasının  lehində qərar verdi. Sadəcə Məhkəmə Sədri Haşim Kılıç bağlanmanın əleyhinə səs verdi. Daha 4 hakim maliyyə yardımının üçdə-birinin kəsilməsinə qərar verdi. Beləliklə AKP-ni bağlamaq üçün lazım olan 50%+1 olmağa yarım səs çatmadı. Lakin AKP-nin xəzinədən aldığı maliyyə yadımından bir hissənin kəsilməsi reallaşdı.  Beləliklə, revanşistlər dərhal hesabı bərabərləşdirdilər.

Prosses bununla bitmədi, 2016-cı ildə 15 iyulda FETO dəstəkli hərbi birliklər bu dəfə hakimiyyəti biraşa devirmək üçün silahlı çevrilişə başladı. Parlament, Əmniyyət müdirliyi,  strateji qurumlar bombalandı, TRT ələ keçirildi, Ərdoğanın fiziki məhvinə yönəlik cəhdlər oldu. Ərdoğanın bu prossesdə ilk fürsətdə mobil telefondakı FaceTime üzərindən xalqa müraciət edərək dirəniş göstərməsini istəməsi və dincəldiyi Dalamandan İstanbula ölüm risqinə baxmayaraq dönərək meydanlara gəlməsi, çoxsaylı tərəfdarlarının həyatları bahasına da olsa prossesi yarımçıq kəsdi. Çevrilişə cəhd edənlərin əksəriyyəti və bu planı quranların əksəriyyəti ələ keçirilərək, həbsə göndərildi. Əlbəttə burada Ordunun tam tərkiblə bu prossesə dəstək verməməsi, o cümlədən MHP liderinin oynadığı rolun da qatqısı danılmazıdır.

Beləliklə, Ərdoğan öz mühafizəkar səlflərindən fərqli olaraq həm xəbərdarlıqlara əhəmiyyət vermədi, cavab verdi, həm çevriliş cəhdinə bütün silahların isitfadə olunmasına baxmayaraq dirənə bildi həm də hərbi müdaxilələrə imkan verən Konstitusiya müddəasını referendumla dəyişdirərək, hərbi birlikləri hüquqi və faktiki hökumətin tam nəzarəti altına aldı.   

Ərdoğana və AKP-yə səs verən mühafizəkar seçici kütləsi bu davranışları yüksək qiymətləndirməkdə və onların səslərini hər cür təzyiq altında hətta şəxsi həyatını risqə atmaqla müdafiə edən liderlərinə daha sıx sarılmaqdadırlar. Bu baxımdan ictimai rəydə “ciddi səs itkisi” olacağı düşünülən Ərdoğanın əslində digər arqumentlər əleyhinə olsa belə, bu ideolojik faktor dəstəkçilərini sabit saxlamaqda önəmli rol oynayır. Daha öncələri basqı altında olan mühafizəkar dini təbəqənin həssas məsələləri, baş örtüsü problemi, bərabərlik problemi, imamatib məsələsi və s. Bu həssas qrup üçün digər faktörlərdən öndə qalmaqda davam edir.  Hakimiyyətin davam etməsinə dəstək bu təbəqə tərəfindən həyati məsələ olaraq qalmaqdadır. Layik kəsmin səhvi də bu həssas məsələni daim gündəmdə tutmaq və mühafizəkar təbəqəyə bununla hücum etməkdədir. 


4. Xarici siyasət, beynəlxalq münasibətlər

Türkiyə seçiciləri üçün bir digər önəmli faktor iqtidarların xarici siyasət öncəlikləri, beynəlxalq münasibətlərdəki yeridir. 

Ərdoğan iqtidarının 21 illik xarici siyasət  dönəmini iki hissəyə ayırmaq lazımdır. Birincisi ilk 10-11 illik dönəm. İkincisi son 8-10 illik dönəm. 

2002-ci ildə hakimiyyətə gələn AKP hökumətinin ilk icraatlarından biri Avropa Birliyinə giriş üçün zəruri olan bütün inteqrasiya sənədlərini qəbul etmək, sürətlə Avropa Birliyi üzvünə çevrilmək. İraq müharibəsində ilk davranışı istisna olmaqla ABŞ-la da münasibətlər rəvan gedirdi və ciddi anlaşılmazlıq yox kimi idi. 

İsraillə dost münasibətlər davam etdirilir, Yaxın Şərq ölkələri ilə də yaxınlaşma prossesi sürürdü. İraqa müdaxilə edən ABŞ-a Türkiyə üzərindən keçid verməyərək, İraq xalqını da məmnun etmişdilər. Hətta Suriya ilə sərhəd zonada olan minalanmış ərazilər təmizlənmiş, “qonşularla sıfır sorun politikası” tam qaz davam edirdi. 

Yunanıstanla, yaxınlaşma sürdürülür, Kipr probleminin həlli üçün ortaq fəaliyyətlər davam etdirilir, Adada “Ortaq Dövlət”də bilrəşmə məqsədi ilə Şimali Kipr Türk Respublikasında hətta referendum keçirərək Rum kəsimi ılə birgə olma iradəsini qəbul edirdilər. 

Ermənistanla futbol diplomatiyası sürdürülür, diplomatik münasibətlər qurulmasa da, Prezident Gül  bu ölkəyə səfər edib, Ermənistanlı həmkarı ilə birlikdə futbol seyr edirdi. 100 mindən çox erməni vətəndaşın qanunsuz olsa belə Türkiyədə yaşaması və işləməsinə göz yumulur, Ermənistana uçuş üçün öz hava sahəsini istifadə etdirirdi.

Azərbaycanla, habelə Orta Asiya Respublikaları ilə daha sərin münasibətlər mövcut idi. Lakin Qonşu İranla da əməkdaşlıq çox rəvan gedirdi. Hətta Ərdoğana Tehranın fəxri vətəndaşı ünvanı da təqdim edilmişdi.  

Rusiya ilə münasibətlər də normal davam edir, iqtisadi əməkdaşlıq, qarşılıqlı ticarət, turizm sahəsində əməkdaşlıq ikitərəfli mənfəət gətirəcək şəkildə sürdürülürdü. 

Bölgədə ərəb baharının yaşanması geopolitik dəngələri dəyişməyə başadı. Suriyada bir vətəndaş müharibəsinin başlaması ilə Türkiyənin xarici siyasət öncəlikləri dəyişməyə başladı. Çünki oxşar təşəbbüslər Türkiyədə də oldu. Xüsusilə 2013-də Taksimdə Gezi olayları Türkiyəyə münasibətləri və Türkiyənin xarici siyasət öncəliklərini yenidən gözdən keçirməyə məcbur etdi. Xarici siyasətə Son nəzərdən keçirmə də 2016-cı il 15 iyul hərbi çevriliş cəhdindən sonra oldu. 

Türkiyənin AB ilə ilişkiləri başlanğıcda çox istəkli olmasına baxmayaraq pozulmağa getdi. Həqiqətən də bu istiqamətdə demək olar ki, əsas addımlar sürətlə atılır, bütün istəklər ardıcıl yerinə yetirilirdi. 2005-ci ildə bütün istəkləri sürətlə qəbul edən Türkiyə AB-yə üzvlüyün erkən müzakirəsini tələb etməyə başladı. AB Kipr məsələsini bəhanə edərək, prossesin sürətli aparılmasından yana olmadığını göstərdi. 2007-də Türkiyə AB-dən dəqiq üzvlüklə bağlı tarix istədi, lakin ciddi addım gəlmədi. Nəhayət 2012-ci ildə Ərdoğan Almaniyada AB ilə münasibətlərdə 2023-dək daxil edilməzsə dayandırıla biləcəyini qeyd etdi. Beləliklə AB yolu faktiki olaraq bağlı qaldı və 2012-dən sonra bu istiqamətdə ciddi addımlar olmadı.

İsraillə münasibətlər Fələstinə yardım aparan Mavi Marmara gəmisinə silahlı hücumdan və 2009-da Davos Formunda İsrail Baş Naziri ilə məşhur ”one minute” dialogundan sonra demək olar ki, durdu. Yalnız son bir-iki ildir İsrail Prezidentinin Ankara səfərindən sonra yenidən müəyyən ilıq münasibətlərin qurulması müşahidə edilir. 

ABŞ-la münasibətlər İŞİD-lə mübarizə adı altında ABŞ-ın İraqda və Suriyada PKK, YPG-PYD terror birliklərinə açıq dəstək verməsi, silahlandırması ilə limoniləşdi, partiotların satılmaması, bunun üzərinə Rusiyadan S-400-lərin satın alınması ilə Türkiyəni F35- layihəsindən çıxarma, F16-lardın satılmasından, F16-larin moderinləşdirilməsindən imtina və düşmənlər siyahısına (CAATSA) salınma ilə  gərginləşdi, 15 iyul çevrilişini təşkil edən FETO-nun orda mevzilənməsi, keşiş Bronsonun həbsi və Tramp tərəfinən sanksiyalarla hədələmə gərginliyi pik həddə çatdırdı. ABŞ Prezidenti Bidenin hakimiyyətə gəldikdə Ərdoğanın getməsi üçün müxalifətə maksimum dəstək verməliyik- deməsi ilə gərginlik daha da yüksəldi. Hazırda bu münasibətlər gərgin və “Məcburi müttəfiqlik” -mehriban düşmanlar səviyyəində davam etdirilir. 

Rusiya ilə münasibətlər 2015-ci ildə Rus qırıcı təyyarəsinin vurulması ilə gərginləşdi, daha sonra Rusiya Səfirinin öldürülməsi olayı yaşandı lakin o mərhələdə Türkiyədə çevriliş cəhdi və cəhdin altından FETO-nun çıxması vurulan təyyarənin də bu qruplaşmaya aid edilməsi münasibətləri təkrar yumşaltdı. (Baxmayaraq rus təyyarəsinin vurulması əmrini o dönəmin Baş Naziri Davudoğlu şəxsən verdiyini açıqlamışdı).  Xüsusilə tərəflər S-400 məsələsində, Akkuyu atom santralının tikintisi məsələsində, mavi qaz satışı məsələsində və son olaraq Ukrayna müharibəsi zamanı taxıl diplomatiyası çərçivəsində əməkdaşlığı sürdürə bilir.  Suriyada, Liviyada, Azərbaycanda mənafelərin toqquşması mövcud olsa da, əməkdaşlıq ruhu daha ön plandadır və hər iki tərəf  bir-birinə “ məcburi möhtaclıq” hiss etdiklərinin fərqindədir.  

Ərdoğanın Beynəlxalq nifuzunun artması da müşahidə edilir. BMT-nin strukturuna sistemli tənqidi yanaşaraq, “dünya 5-dən böyükdür”- mesajı ilə, BMT-nin yenidən formalaşmasının zəruriliyini hər fürsətdə vurğulayır. Bu bir çox zəif ölkələrin rəğbətini toplayır.

Afrika ölkələri ilə müəyyən iqtisdi əlaqələr qurulmasına açıq cəhdlər edir. 

Yaxın şərqdə Ərəb ölkələri ilə münasibətləri bərpa etməyə səy gösətrir. Qətərlə olan dost münasibətlər yüksək səviyyədədir. Hətta Dünya futbol çempionatının təhlükəsizliyini Qətər Türkiyə polisinə etibar edəcək qədər münasibətlər istidir.

Misirlə Sisinin hərbi çevrilişi və Mursinin devrilməsi və edamı ilə pozulan münasibətlər yenidən təmir edilməyə çalışılır. 

Liviyada hakimiyyətin devrilməsinə imkan verməyərək, mövcud hakimiyyətə dəstəyini sürdürərək yüksək əlaqələrin qurulmasına vəsilə olub. Türkiyə ordusu müəyyən fəaliyyətlərdə, təhsildə Liviyaya tam dəstək verir. 

Ərəb Əmirlikləri ilə münasibətlər yenidən bərpa olunmaqdadır.

C. Kaşıkçı cinayətindən sonra Səudiyyə ilə pozulan münasibətlər yavaş-yavaş bərpa edilir. 

Azərbaycanla Abdullah Gülün Prezidentliyi dönəmində gərginləşən münasibətlər artıq tamamilə unudulub, xüsusilə 44 günlük müharibədə verilən hərbi-siyasi dəstək iki ölkə arasından əməkdaşlığı hərbi müttəfiqlik səviyyəsinə çatdırıb. Bir millət-iki dövlət konsepsiyası hər müstəvidə yüksək səviyyədə davam edir. 

İranla məsafəli, lakin düşməncə olmayan münasibətlər davam edir. Ermənistan tərəfi ilə əlaqələr daha çox Azərbaycan-Ermənistan münasibətlərinə indekslənib. Lakin yaxın perespektivdə bir sülh müqaviləsinin olması Türkiyə ilə münasibətlərə də müsbət təsir edəcəyi qaçılmazdır.

Orta Asiya dövlətləri ilə, Azərbaycan və Macarıstan da daxil olmaqla Türkdilli ölkələrin sammiti keçirilir, əməkdaşlıqlar yeni müstəvilərə daşınır.


Ərdoğan hökumətinin apardığı xarici siyasət, xüsusi ilə qərb ölkələri ilə məsafəli, türkdilli ölkələrlə daha isti, qonşu ölkələrlə milli məanferlər üzərinə qurulan qarşılıqlı anlayış, Rusiya, Ukrayna ilə tərəf tutmayaraq hər iki tərəflə qarşılıqlı əməkdaşlıq “Mavi vatan”, Libiya siyasəti, Suriyada tampon bölgə fəaliyyəti, Azərbaycana tam dəstək, Rusiyaya qarşı embargoya qatılmama və iqtisadi, enerji, turizm əməkdaşlığının sürdürülməsi, İsraillə yenidən münasibətlərin bərpası toplumun geniş təbəqəsi tərfindən məqbul qarşılanmaqda və mənimsənməkdədir. Bu baxımdan xarici siyasətə öncəlik verəcək seçicilərin tərcihi bu baxımdan üst-üstə düşə bilər. 


Yekun


Yekun olaraq, Türkiyə seçicisinin davranışı burada sayılmayan başqa amillərdən də asılı ola bilər. Amma daha önə çıxanları vurğulayaraq, mənzərəni göstərməklə seçicilərin tərcihlərinə təsir edən etkənləri bir-bir ələ aldıqda öncəki seçkilər zamanı olan vəziyyətin müəyyən sahələrdə gerilədiyi, müəyyən sahələrdə irəlilədiyini müşahidə etmək mümkündür. Bu onu göstərir ki, hakimiyyətin ömrü uzunömürlü olsa da, onun dinamikliyi bu uzunömürlülüyü legitimləşdirən amildir. 21 il bir hakimiyyətin davam etməsi və dəyişməməsi baxımından çox uzun bir müddətdir. Lakin demokratiyanın üstün tərəfi budur ki, hakimiyyət xalqın tərcihi ilə siyasi tərəflərə keçir. İndiki hakimiyyət 21 ildə toplam 15 fərqli formatda xalqa gedib, xalqın rəyini alıb. Əgər xalq bu müddətdə ciddi fikir dəyişikliyinə getməyibsə, deməli bu günədək aparılan siyasətdə müsbət çalarlar daha çox tapıblar və alternativlərə yönəlməyiblər. Əlbəttə alternativlərin kimliyi, ortaya qoyduqları real təkliflər, inandırma qabiliyyəti, dəyişimin zərurilyinin və üstünlüklərinin doğru əsaslandırıla bilməsi  kütləni cəlb etmə baxımından önəmlidir. 

Ərdoğanın yaşına və xəstəliyinə rağmən çox çalışqan olması, prossesləri doğru oxuya bilməsi, rəqibləri ilə mübarizədə öz dəsti-xəttini dəyişmədən sərt ritorikasını sürdürərək rəqiblərini o müstəviyə çəkməsi, verdiyi sözləri tutma qabiliyyəti, hədəfinə çatmadakı qərarlılığı, təşəbbüskarlığı, karizmatikliyi, dəyərlərinə bağlılığı, xalqın içərisindən çıxdığı görüntüsünu mühafizə etməsi, seçkilərdə yüksək nəticələr göstərməyi həyat fəlsəfəsi halına gətirməsi, son 30 ildə iştirak etdiyi  17 seçki və referendumun hamısında qalib gəlməsi, 100 illik Türkiyə Respublikasında seçkilərlə fasiləsiz hakimiyyətdə ən uzun müddətdə qalmağı bacaran lider olması, ölkədən kənarda da lider kimi sevənlərinin və sevməyənlərinin çox olması onu öz seçicilərin gözündə cazib edir.  

Seçicilərə mənfi təsir edən tərəflərə gəldikdə, iqtisadi problemlərin daha qabarıq olması, hakimiyyətdə uzunmüddətli qalmanın insanlarda yaratdığı bezginlik, korrupsiya və nepotizm, avtoritarlıq, hüququn işləyişinə müdaxilələr, qucaqlayıcı yox, ayrışdırıcı dil üslubu seçicilərə mənfi təsir edəcək tərəflərdir. 


Müxalifətin  də üstün və zəif tərəfləri mövcuddur. 

Üstün tərəfi budur ki, qarşısında 21 illik bir iqtidar var. İqtisadi problemlər 21 ildə ən üst səviyyədədir, qiymətlər yüksəlib, infilyasiya artıb, alım gücü aşağı düşüb. Hakimiyyətdə metal yorğunluğu var. Şəxsən Kemal Kılıcdaroğlu dürüst, sadə insandır, kobud deyil, avtoritarlıq sezilmir, korrupsiyaya bulaşmayıb. Bunlar iqtidarın əleyhinə, müxalifətin lehinə istifadə oluna biləcək arqumentlərdir. 

Zəif tərəfə gəldikdə, Müxalifətin əsas namizədi Ərdoğandan daha yaşlıdır. Daha öncə heç bir siyasi başarısı olmayıb. Heç bir seçkini udmayıb. Karizmatikliyi yoxdur. Təşəbbüskarlığını göstərməyib, 6 ortağı bir araya gətirən konkret ideya deyil, qarşılarındakı Ərdoğanı yıxmaq istəyidir. Bu kövrək birlikdir və Ərdoğanın yıxılması ilə məqsəd bitmiş ola bilir. Fərqli siyasi-ideoliji tərəflər olduğundan çox qırılqan birlikdir. Seçkini udması üçün terrorla məsafə saxlamayan HDP-nin dəstəyi iticidir. 

Ortaqlarına gəldikdə onların siyasi çəkisi, üstün başarısı yoxdur, Davudoğlu və Babacan faktiki Ərdoğanın komandasında onun liderliyində nə ediblərsə odur, özlərinin müstəqil başarı hekayələri yoxdur. Davudoğlu ayrıca Ərdoğan dönəminin ən tənqid edilən dövründə Baş Nazir vəzifəsi daşıyıb.

İyi Partiya rəhbəri Meral Akşenerin də zik-zaklı siyasəti heç də birmənalı qarşılanmır. DYP-də DİN rəhbəri olmasına baxmayaraq, “DYP-RP iqtidarını mən yıxdım”- etirafı, AKP-nin qurucuları arasına girməsi və çəkilməsi, MHP-nin kurmaylarından olub, partiyanı bölməsi, ən son 6-lı masanı ağır ittiham edib masadan çəkilməsi və sonra heç nə olmamış kimi geri dönməsi etibarlı siyasətçi-lider görüntüsü vermir. 6-lı masanın digər kıçık ortaqlarının birlikdə baxdıqda 1%-lik bir səs alma potensialının olmaması baxımından onalrın üzərində durmağa gərək görmürəm. 

Bir sözlə 21 illik Ərdoğan iqtidarını bitirmək istəyənlər əsasən 21 illik dönənmdə siyasətdə olanlardır və yeni simalar, yeni ideyalar deyil. 

Millət İttifaqının ortaya qoyduğu proqramın müsbət tərəfləri olmaqla bərabər, Türkiyədə birmənalı qarşılanmayan və xüsusilə mühafizəkar tərəfdən qəbul görməyən vədlər mövcuddur. Amma ən böyük problem seçki kampaniyası zamanı deyilən yanlış ifadələrin təsirləri ola bilər. Məs. Kılıcdaroğlunun “gələn kimi Türkiyənin xarici siyasətini 180 dərəcə dəyişəcəyik”- deməsi, çox ciddi səhvdir. Rusiya ilə münasibətləri gərən açıqlamalar verməsi geo-politik baxımdan Türkiyədən başqa hər kəsin əlinə oynamaqdır.

 Daha öncələr “Mavi Vatan” layihəsinə qarşı çıxışı, “Bizim Liviyada nə işimiz var”- deməsi indi isə “xarici siyasəti 180 dərəcə dəyişəcəyik”- deməsi bu dediklərini etməyə qərarlı olduğuna işarədir. Bu Türkiyənin milli çıxarları baxımından ciddi geri addımlarıdır və Türkiyə seçicisinə təsir edəcək amillərdir.     

Yekun olaraq, bu analiz nəticəsində gəldiyim qənaət  budur ki, Türkiyədə Ərdoğan iqtidarının ən zəif olduğu dönəmdir. Enerji asılığı olan bir ölkə kimi pandemiyada ağır iqtisadi itkiləri, təbii fəlakət - zəlzələnin vurduğu zərərlər, böyük güclərlə gərgin və sərin münasibətlər, xalqın sosial-iqtisadi rifahının aşağı düşməsi, ədalət sistemindəki problemlər onun seçilməsini çətinləşdirən amil kimi görünür. 

Buna baxmayaraq qarşısında olan tərəf də Ərdoğansız Türkiyəni irəli aparacaq, inkişaf etdirəcək, problemləri çözəcək, toplumda güvən hissini yaradacaq, toplumsal barışı təşviq edəcək görüntüsünü tam verə bilməyib. Müxalifətin çoxbaşlı olması, hər başdan fərqli səslərin çıxması seçicini ikna etməkdə tərəddüd yaradan amillərdir. 

Ayrıca seçicilərin üçdə-ikisi Ərdoğan dönəmindən öncəni görən, yaşayan seçicilərdir. Bu da onların müqaisə etmək imkanlarını göstərir. 

Bir sözlə Türkiyə seçicilərinin gözü ilə tərəfləri bütün amilləri nəzərə alaraq tərəziyə qoyduqda, tərəzinin hələ də Cumhur İttifaqının namizədi Ərdoğan olan tərəfinin ağır basdığı görülür. 

Bu görüntü bizi yanıltsa və tərəzinin digər gözü - Millət İttifaqının namizədi Kılıcdaroğlu qazansa belə, onu çox ciddi problemlərin gözləyəcəyi, terrorla başının dərdə girəcəyi, ilk növbədə komandasında fərqli fikirlərin önə çıxacağı və davamlı ola bilməyəcəyi böyük ehtimaldır. 

Hansı tərəfin qazanmasından aslı olmayaraq bu seçkinin qalibi Türkiyə xalqı olacaq. Çünki, bu xalqın sayəsində bütün dünyanın gözünün dikildiyi demokratik, plüralist bir seçki prossesi aparılır. Bu qürurvericidir. Uğurlar Türkiyə!