Türkiyədə TL-nin dəyərinin düşməsi dünyanın sonu deyil

Son günlər Trumpın Türkiyəyə qarşı amiranə tələbləri qarşılıq görmədi və qarşılıqlı zidləşmələr Türkiyə iqtisadiyyatında hər zaman həssas olan valyuta bazarına ciddi təsir etdi. Son 10 gün ərzində Avro 28 % dollar isə bir az da çox dəyər qazandı. Qızıl isə həftəlik 27% bahalandı. Əlbəttə bir həftənin yekununda bu rəqəmlər çox yüksəkdir və sadəcə ABŞ münasibəti deyil, iqtisadiyyata cəmiyyətin etibar etdiyi birinin yox, ailədən birinin (damadı) qoyulmasının da bu olayda mənfi qatqısı böyükdür. 

Amma mən bir az başqa tərəfi gündəmə gətirmək istəyirəm. Bəzi yorumlarda Türkiyənin çökdüyü, cəmiyyətin ciddi çalxalandığı, bir sözlə Türkiyənin sonunun gəldiyinə dair şəhləri, yazıları gördüyümə, oxuduğuma görə qərara gəldim ki, çox araşdırmayan, lakin "hər mövzuda deyəcək sözü" olanlara bir az statistika, bir az tarixi faktlar, bir az da təhlil qataraq yaxın 27 ilin analizini edim. Bu faktlara bir daha diqqət yetirsinlər və Türkiyənin uzun illər alışıq olduğu valyuta dalğalanmalarının ölkəni dağıtmadığı, hətta bəzən iqtisadi böyümələri də tətiklədiyini, uzunmüddətli iqtisadi sabitliyə keçişə də çevrildiyini görsünlər. Bu tip dalğalanmaların bəzən hökuməti də silkələməsi üçün bir siqnal olduğunu unutmamaq lazımdır. 

  1991-ci il 14 oktyabrda İstanbula oxumağa getdiyimiz gün 1 dolların qarşılığı 4837 TL idi. Ən böyük əskinaz 50 min lirə idi. O dönəm Azərbaycan hələ müstəqilliyini elan etməmiş, cəmiyyət də ciddi infilyasiya ilə tam tanış deyildi. Biz demək olar ki hər gün dəyişən dollar kursuna alışmağa başladıq. 1991-ci ili 1 $= 5085 TL ilə bitirdik. 

1992-ci ilin sonunda 70%-dək infilyasıya olmuş,  1$=8573TL səviyyəsinə qalxmışdı. Bu proses hər il təxminən eyni sürətlə davam edirdi. 1993 sonunda 1$= 14379tTL, 5 nisan 1994 Cillər hökumətinin ilk ciddi silkələnməsi ilə dolların kursu  23 min lirədən bir gündə 39 min lirəyədək yüksəldi. Yəni TL bir gecədə 70% TL dəyər itirmişdi. İlin sonunadək dalğalanmalar olsa da dollar həmin səviyyə ilə ili tammaladı. Sonrakı-1995-ci ilin sonunda 1$=61 min lirəni keçmişdi. Hər il eyni səviyyədə yüksələn infilyasiya və bunun müqabilində dolların dəyərinin artması 1999-cu ilin son günündə  542 703 TL-dək yüksəlmişdi.

 2001-ci ilin 22 Fevralında (Şubat Krizi) Prezident Sezərin Baş Nazir Ecevitə Anayasa kitabı atması ilə dollar 688 min TL-dən 1 milyon 78 min lirəyədək yüksəldi.

Türkiyəyə getdiyimdən keçən 10 ilin tamamında Ankarada TODAİE-də master proqramında ikən 1 dollar artıq 1milyon 644 min lirəyədək yüksəlmişdi. Ən böyük əskinaz isə 50 min lirəlikdən 20 milyon lirəliyə çıxmışdı. 1 Dollar  1991-ci ildəkindən tam 340 dəfə yüksək bir rəqəmlə ifadə edilirdi… 

Əlbəttə bu 10 ildə xeyli hökumət krizisləri olmuş, qısa koalisiya hökumətləri bir-birini əvəzləmiş, lakin dəyişməyən yüksək infilyasiya və TL-nin dəyər itirməsi olmuşdu. 

3 noyabr 2002-ci ildə AKP iktidara gələndə 1$=1 678 278 TL idi. Həmin ilin sonunadək dollar 1 642 000-dək gerilədi. 

2003-cü ilin sonunda 1$=1402000 səviyyəsinədək gerilədi. 

2004-cü ilin sonunda TL-nin dəyər qazanması davam etmiş və 1$=1348000 səviyyəsinə endi. 2005 və 2006-da da demək olar ki dolalrın kursu sabit qaldı.

 2007-ci ildə TL daha 17%-dək dəyər qazandı və 1$= 1170000 səviyyəsinə endi.

AKP-nin 2-ci seçkini udduğu gün 22 iyul 2007-ci ildə 1$= 1, 26YTL idi və Erdoğanın ilk 5 ili ərzində TL dollar qarşısında 24% dəyər qazanmışdı. 

Bu arada hələ 2000-ci ildə 3-lü koalisiyanın planlanladığı  TL-dən 6 sıfırın atılması planını Erdoğan hökuməti reallaşdırdı və  2005-ci ilin yanvarında TL-yə paralel 6 sıfırı azaldılmış YTL-nin də tədavülə buraxılmasına qərar verdi. 2010-cu ildən isə YTL TL-yə çevrilərək istifadədə tək qaldı. Bu zaman 1$=1,49 TL idi. 

2011-ci ilin 12 İyun seçkilərində AKP yenidən 3-cü dəfə seçkiləri uddu və bu zaman 1$-1,58 səviyyəsində idi. 4 illik dövr ərzində Dollar TL qarşısında cəmi 0,09 TL yüksəlmiş, lakin 2002-ci ilin səviyyəsinin gerisində qalmışdı.

Növbəti erkən seçki 4 il sonra 2015-ci ilin 7 iyun tarixində oldu. Bu zaman AKP-dən narazılıqlar artmış və AKP təkbaşına hökumət quracaq səs qazan bilməmişdi. Həmin vaxt dolların kursu 1$=2,69 TL-dək yüksəlmişdir. Bu 4 ildə təxminən 70%-lik bir yüksəliş idi. Məhz bunun da təsirindən AKP təkbşına iqtidar ola bilməmişdi. Eyni zamanda bu AKP-nin 4-cü dönəm iqtidara iddiası dönəmi idi.  O dönəm hökumət qurulamaması yeni erkən seçkinin təyini ilə yekunlaşdı. Bu arada 2015- noyabr seçkiləri ərəfəsində 1$=2,80 TL olmuşdu və seçkilərdən sonra 2016-nın mayınadək 2,81 səviyyəsi ara-sıra dəyişsə də sabit qaldı. Lakin 2016-nin sonundan dolların kursu 3,53 TL-dək yüksəldi. 2017-ci ilin sentyabrında 3,44 -dək geriləyən dollar, 2017-nin sonunda yenidən yüksələrək, 3,81 TL-yə  səviyyəsində satıldı. 2018-ci il aprel ayınadək dollar demək olar ki sabit qaldı. 

Dövlət Baxçalının təklifi ilə erkən seçkiyə qərar verildikdən sonra TL-nin dəyər itkisi sürətlənməyə başladı və 24 iyun 2018 seçkiləri gününə kurs artıq 4,76 səviyyəsinədək yüksəldi. Seçkidən sonra dolların kursunda  iyul ayının əvvəlində 4,71 səviyyəsinədək qısa düşüş olsa da, yeni hökumətin formalaşması gözləntiləri və iqtisadiyyatda yeni açılımların olmaması və ABŞ prezidentinin Türkiyə tutumu, habelə Erdoğanın papaz iadəsi tələbini rədetməsi onsuz da oynamağa başlayan valyuta kursunun yüksəlməsinə gətirib çıxardı. 6 Avqustda 5,08 TL olan dollar bu gün 6,44 səviyyəsinə qədər yüksəldi. Həftə ərzində dolların TL qarşısında yüksəlişi 21,1% oldu. 

Bu tablo bəzi nəticələr çıxarmağa imkan verir. 

1. İki dönəmlik iqtidarda ciddi yüksəliş olsa da,  4-cü dönəmdə büdrəmə baş vermiş, lakin alternativ siyasi tərəflərin iddialarının inandırıcı olmaması toplumu yenidən AKP-nin iqtidarının davamına yönəltmişdir. 2015 Noyabrından etibarən iqtisadiyyatda inamsızlıq hiss olunmuş, bu gün ABŞ münasibətlərinin nəticəsi kimi təqdim olunan proses əslində 2015-ci ildən başlamışdır. 
2. Dolların kursunun 20-30 faiz dəyişməsi ciddi narahatçılıq yaratsa da, ölkənin çöküşü deyil, daha çox AK partiya iqtidarının etimatsızlığı məsələsidir. Xüsusilə, Erdoğanın ciddi komanda üzvlərini ailə üzvlərinə tərcih etməsi bu prosesin yaranması səbəblərindəndir. 
3. Türkiyə iqtisadiyyatı infilyasiya ilə yaşamağı faciə hesab etməməkdədir və ixracatçılar üçün əslində bu bəzən daha qazanclı olur. Məsələn, ixrac məhsullarının xammalını TL ilə alıb, son məhsulun geri dönüşümünü valyuta ilə qəbul edəndə, arada xeyli karlılıq yaranır. (Tələbəlik dönəmində şənbə-bazar günləri işlədiyim şirkətin ixracdan necə karlı çıxdığını yaxşı xatırlayıram). Heç də əməkhaqqı və xammal valyuta sürəti ilə artmır və ixracla məşğul olanlara valyutanın yüksəlməsi sərf edir. 
4. Əlbəttə xüsusilə neft məhsulları qiymətinin yüksəlməsi istehlakçılara ciddi mənfi təsir edir və xarici borcun qaytarılmasında da eyni mənfi tendensiya hiss olunur. 

Lakin düşünürəm ki, valyutanın yüksəlməsi söylənənlər qədər də faciə deyil. Hökumət öz komnadasına yenidən baxsa və bazarın reaksiyasını doğru qiymətləndirsə bir müddətdən sonra hər şey əvvəlki axarına geri dönəcək. Türkiyə belə dalğalanmaları yaşamış və adlamış bir dövlətdir. 

İTV-nin Baş direktorunun qanunsuz təyinatı müzakirə edilib

"Məhv edildi" yanaşması doğrudurmu?

Son vaxtlar Respublika Baş Prokurorluğunun, Daxili İşlər Nazirliyinin və Dövlət Təhlükəsizliyi Xidmətinin mətbuat xidmətlərinin birgə yaydıqları press-relizlərdə, ayrıca da bu qurumların ayrılıqda hər birinin mətbuat açıqlamalarında belə məlumatlara tez-tez rast gəlirik:

"...silahlı müqavimət göstərən şəxs cavab tədbiri olaraq məhv edilmişdir", "..(Şəxsn adı)...məhv edildiyi bildirilmişdir", "...Polis əməkdaşları xidməti silahdan istifadə edərək ...(şəxslərin adı).. məhv ediblər.", "...terror hazırlayan şəxs məhv edildi". 

Ağla ilk gələn sual budur, polisin, yaxud digər hüquq mühafizə orqanları işçilərinin vəzifələri arasında "məhv etmə" səlahiyyəti varmı, varsa hansı hallarda, kimə qarşı və necə tətbiq edilməlidir?

Təbii ki, belə halda baxacağımız ilk yer ölkə qanunları olmalıdır. Polis haqqında Qanunda xırda bir axtarış edib "məhv etmə" səlahiyyətinin kimə qarşı və hansı hallarda verildiyini axtardıqda, yalnız bir yerdə məhv etmə sözünun qanunda keçdiyini görmək olur. Lakin bu insana qarşı yox, heyvana qarşı olan səlahiyyətdir.

Məsələ belədir, Qanunun 26-cı maddəsi Polis tərəfindən fiziki qüvvənin, xüsusi vasitələrin və ya odlu silahın tətbiqini tənzimləyir və maddənin IV. hissəsində "Polis əməkdaşı Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş qaydada aşağıdakı hallarda odlu silah tətbiq edə bilər": - deyir, 7-ci bənddə "insana hücum edən və ya real təhlükə yaradan heyvan məhv edildikdə", deməklə "məhv etmə" nin insana hücum edən heyvan olduqda mümkün olduğunu bildirir.

Deməli "məhv edildi" ifadəsini qurumlar və media insana deyil, digər canlılara, heyvana və ya bitkilərə (narkotik tərkibli) işlədə bilər.

O zaman sual yaranır, polis terrorda (yaxud cinay"td') şübhəli bilinən şəxsi yaxud silahlı müqavmət göstərən silahlını zərəsizləşdirmək üçün silah istifadə etməməlidirmi?

Cavab yuxarıda qeyd etdiyim 26-cı maddədədir. Qanun məhdud olmaqla bir neçə halda silah tətbiqini mümkün hesab edir. Lakin qanun silahlı şəxsi, yaxud şübhəlini məhv etmək yox, onu zərərsizləşdirmək üçün bu səlahiyyəti verib. Zərərsizləşdirmə məhv etmə deyil, müqavimətini qırmadır. Polisin və digər hüquq mühafizə orqan işçilərinin vəzifəsi şübhəlini məhv edərək cəzalandırmaq deyil, onu zərərsizləşdirərək məhkəmə önünə çıxarmaqdır.

Yalnız, məhkəmələr həmin şəxsin terrorist, cinayətkar və ya məsum biri olduğuna qərar verməlidir. Bu səbədəndir ki, qanunda silah istifadə edildiyində şərtli istifadə anlayışı var. Silah tətbiqindən öncə şifahi xəbərdarlıq edilməsi sonra xəbərdarlıq atəşinin açılması göstərişi var. Bu xəbərdarlıq atəşi şəxsə yox, havaya atılmalı və silah tətbiqinin son zərurət olduğunu qarşıda müqavimət göstərən şəxsə göstərməlidir.

Ayrıca, şəxslərin vurularaq zərərsizləşdirilməsi zəruri olduqda, bu vurulmada ilk hədəf baş, yaxud ürək yox, aşağı ətraflar olmalı, mümkün qədər şübhəlinin sağ olaraq ədalətə təslim edilməsi təmin edilməlidir. Vurulan şəxsin bir neçə güllə ilə vurulması, yaxud qanaxmadan ölməsi konkret olaraq onu vuranların səlahiyyətlərini aşdığı və adekvat davranmadıqlarının göstəricisi ola bilər. Təsadüfi deyil ki, Qanunun 27-ci maddəsində vurulan şəxsə dərhal tibii yardım göstərilməsi göstərişi var.

Odur ki, hüquq mühafizə orqanları silahlı müqavimət göstərən (yaxud göstərmək istəyən) şəxsləri zərərsizləşdirərkən onları "MƏHV ETMƏLİ" deyillər, zərərsizləşdirərək məhkəmə önünə çıxara bilməlidirlər. Polislər yalnız şübhəlini yaralı da olsa sağ ələ keçirmək və ədalətə təslim etməklə öz vəzifələrini icra etmiş sayılarlar.

Düşünürəm ki, güc qurumlarının mətbuat xidmətləri mətbuat açaqlamalarını qanuni səlahiyyətləri çərçivəsində hazırlamalı, zərərsizləşdirərkən ölən şübhəli varsa bundan təəssüf hissini qeyd etməlidirlər. Çünki, həmin şübhəlilərin cəmiyyətin gözundə və hüquqda terrorist (cinayətkar) olması üçün məhkəmə qərar verməli idi. Məhkəmə qərar vermədən məhv edilmiş biriləri Konstitusiyanın 63-cü maddəsi ilə məsum hesab edilir. Çünki haqqında məhkəmə qərarı olmadan öldürülüblər.

http://www.turan.az/ext/news/2018/7/free/Want%20to%20Say/az/73935.htm 

Mətbuat-143. Günaz TV-də Qulu Məhərrəmlinin qonağıyıq.

http://toplum.tv/az/saytlarin-bloklanmasi-ve-onlara-qarsi-cinayet-isinin-qaldirilmasi-videomsahibe/#.W1b2Di3BLq0

Onlayn internet resursları qanuna zidd bloklanır

Son günlər onlayn xəbər resurslarının bir-birinin ardınca qanunsuz bloklanması prosesinin davam etdiyini müşahidə edirik. Niyə qanunsuz deyirəm, çünki mövcud qanuna ilyarım öncə gətirilən müddəaları da nəzərə almayan bir davranış görürük. Özbaşına bloklanan resursların sayı artıq 60-dan çoxdur.

2017-ci ilin fevral ayının əvvəlində Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyinə internet resurslarını bloklamaq səlahiyyəti verən qanunvericilik dəyişikliyi media mühitinə bomba kimi düşmüşdü. Bu dəyişikliklə internet mediasının bloklanması və bağlanmasına hüquqi zəmin yaradıldı. “İnformasiya, informasiyalaşdırma və informasiyanın mühafizəsi haqqında” qanuna yeni bir fəsil əlavə edildi. Bu əlavələrin demək olar hamısı hüquqi münasibətlərdən kənara çıxan, legitim mənafelərə cavab verməyən, media azadlığının üstünlüyü prinsipini aradan qaldıran, habelə Azərbaycan Konstitusiyasının 47, 50 və 71-ci maddələrini pozan müddəalardır.

Dəyişiklik Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyinə məhkəmə qərarı olmadan medianın internet resursunu bağlamaq hüququ verərək konvensional hüquq olan ifadə azadlığına məhkəməsiz senzura qoymaq səlahiyyəti qazandırdı. Doğrudur, bu səlahiyyət istisna səlahiyyət kimi təxirəsalınmaz tədbirlər görmə ehtiyacı zamanı istifadə edilməli idi. Lakin geridə qalan 17 aylıq praktika göstərir ki, bu səlahiyyət istisna səlahiyyət kimi yox, birbaşa əsas səlahiyyət kimi və yarımçıq tətbiq edilərək fundamental hüquq olan ifadə azadlığını yox edir.

Normal bloklama proseduru qanunda necə nəzərdə tutulub?

“İnformasiya, informasiyalaşdırma və informasiyanın mühafizəsi haqqında” qanunun yeni əlavə edilən 13-3-cü maddəsində bu prosedur əhatəli təsvir olunub.

Öncə Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi yayılması qadağan edilən informasiyanın internet informasiya ehtiyatında yerləşdirilməsi hallarını bilavasitə aşkar etdikdə və ya fiziki, hüquqi şəxslərdən, yaxud dövlət qurumlarından daxil olmuş əsaslandırılmış məlumatlar əsasında müəyyən etdikdə, bu barədə internet informasiya ehtiyatının və onun domen adının sahibinə və host provayderə yazılı xəbərdarlıq etməlidir.

Xəbərdarlıq edildiyi vaxtdan 8 saat ərzində yayılması qadağan edilən informasiya internet informasiya ehtiyatından götürülmədikdə Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi həmin orqanın yerləşdiyi yer üzrə rayon (şəhər) məhkəməsinə internet informasiya ehtiyatına müraciətin məhdudlaşdırılması barədə müraciət etməlidir. Yəni normal prosedurda bloklama nazirliyin qərarı ilə deyil, məhkəmə qərarı ilə olmalıdır. Yalnız istisna hal kimi təxirəsalınmaz tədbirə müraciət oluna bilər.

Təxirəsalınmaz bloklama proseduru qanunda necə nəzərdə tutulub?

“İnformasiya, informasiyalaşdırma və informasiyanın mühafizəsi haqqında” qanunun yeni əlavə edilən 13-3.3 və 13-3.4-cü maddəsində məhz təxirəsalınmaz hallarda internet resursunun bloklanma proseduru göstərilib. Dövlətin və cəmiyyətin qanunla qorunan maraqlarına təhdid yarandığı və ya insanların həyat və sağlamlığı üçün real təhlükə olduğu təxirəsalınmaz hallarda internet informasiya ehtiyatına müraciət Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyinin qərarı əsasında müvəqqəti olaraq məhdudlaşdırılır.

İlk baxışdan son bloklama qərarlarının hamısının bu bəndə isnadən normal prosedur tətbiq edilərək bloklandığı düşüncəsi yarana bilər. Lakin bu belə deyil. Məhz qanunun sonrakı 13-3.4-cü bəndində əsas məqam vurğulanıb. Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi bloklama qərarını qəbul etdikdə eyni zamanda əziyyət çəkib bir də məhkəməyə müraciət etməli və məhkəmədən blokladığı internet informasiya ehtiyatına müraciətin məhdudlaşdırılması barədə qərar çıxarmasını xahiş etməlidir. Qanun bu iki addımı birgə addım kimi nəzərdə tutur. Yəni bloklama qərarı varsa, məhkəməyə müraciət də olmalıdır. Bizdə problem məhz burdadır. Bu qanun qüvvəyə minəndən bəri sadəcə bir dəfə – qanunun qəbulundan dərhal sonra, 2017-ci il martın 27-də Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi Səbail məhkəməsinə müraciət edərək, Azadlıg.org, Azadlıq.info, Azerbaycansaatı.com, Turan.tv və Meydan.tv saytlarına girişin qadağan olunmasını xahiş etmiş, məhkəmə isə yenə də qanunun bir başqa müddəasının (13-3.5-ci maddə) tələbini pozaraq, 5 gün ərzində yox, 15 gündən sonra əsassız qərarla bloklamanı qüvvədə saxlamışdı.

“Yayılması qadağan edilən informasiyanın yerləşdirildiyi internet resurslarının siyahısı”

Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyinin qulaqardına vurduğu digər funksiyası qanunun 13-3.6-cı maddəsində göstərilib. Nazirlik əgər bir saytı bloklayıb və məhkəmə də həmin resursa girişi öz qərarı ilə qadağan edibsə (Səbail məhkəməsinin Azadlıg.org, Azadlıq.info, Azerbaycansaatı.com, Turan.tv və Meydan.tv saytlarına girişin qadağan olunması qərarı kimi) bu zaman “Yayılması qadağan edilən informasiyanın yerləşdirildiyi informasiya ehtiyatlarının siyahısı”nı tərtib etməli və həmin siyahını hər kəs üçün çatımlı tutmalıdır. Nədənsə nazirlik son 17 ayda 60-dan çox resursu bloklasa da nə məhkəməyə müraciət edib, nə də bu qanunda tələb olunan siyahını və onun şərtlərini hazırlayıb. Beləliklə, mövcud qanunu kobud şəkildə pozaraq media azadlığına və ifadə azadlığına qanunsuz, məhkəmə qərarı olmadan müdaxilə edib və bu təcavüzü davam etdirir.

Nazirlik qanunun 13-3.6-cı bəndindəki vəzifəsini icra etmədiyinə görə 13-3.7-ci bənd də icra edilmir. Çünki host provayder və internet provayderlər məhz həmin siyahıya daxil edilmiş internet resursuna girişi qadağan edən filtr qoyub, resurs sahibinə rəsmi yazılı məlumat göndərməlidir. Bu səbəbdəndir ki, praktikada bütün host provayder və internet provayderlər oğurluq bloklama əməliyyatı edib, susur və həqiqi haqq sahibi olan resurs sahibinə məlumat verməkdən qaçır.

Beləliklə, hər gün onlayn resursları məsuliyyətsizlikdə suçlayan, onları qeyri-peşəkar adlandıran dövlət qurumlarının təmsilçiləri və nazirlik əməkdaşları özləri hər gün mövcud qanunları pozmaqda və tam qeyri-peşəkar davranmaqda, cəmiyyətə neqativ nümunə olmaqdadırlar.

Üzücü olan isə bu özbaşınalığa nəzarət edən üst qurum və şəxslərin olmaması, səlahiyyət sahibi olan qurumların və ombudsmanın isə ağzına su alıb susmasıdır.

http://www.turan.az/ext/news/2018/7/free/Want%20to%20Say/az/73798.htm 

https://novator.az/2018/07/25/onlayn-internet-resurslari-qanuna-zidd-bloklanir/ 

Niyə hədəf mediadır?

İyulun 9-da Baş Prokurorluq APA vasitəsilə bir açıqlama yayaraq ictimaiyyətə bildirdi ki, 4 internet resursu bağlanır və onlara qarşı cinayət işi başlanır.

Səbəb kimi də göstərdi ki: “2018-ci il iyulun 3-də Rusiya Federasiyası vətəndaşı Yunis Səfərovun Gəncə Şəhər İcra Hakimiyyətinin başçısı Elmar Vəliyevə və polis əməkdaşı Qasım Aşbazova qarşı törətdiyi məqsədyönlü şəkildə əvvəlcədən planlaşdırılmış terror aktı ilə əlaqədar bəzi kütləvi informasiya vasitələrinin vəzifəli şəxsləri, həmçinin ayrı-ayrı şəxslər tərəfindən internet informasiya resursları vasitəsilə həqiqətə uyğun olmayan təxribat xarakterli məlumatlar yayılıb.

Həmin məlumatlara ictimai rəyi çaşdırmaq, ictimai-siyasi sabitliyi pozmaq, terrorçuluğu dəstəkləyən, vətəndaşlar arasında dövlətin həyata keçirdiyi tədbirlərə inamsızlıq yaratmaq, cinayətkarlığa qarşı mübarizə sahəsində hüquq mühafizə orqanları tərəfindən görülən işlərin üzərinə kölgə salmaq məqsədilə bilə-bilə yalan məlumatlar, eləcə də yayılması qanunla qadağan edilən informasiyalar daxil edilərək terrorçuluğa və hakimiyyətin zorla ələ keçirilməsinə, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya quruluşunun zorla dəyişdirilməsinə yönələn açıq çağırışlar edilib”.

Daha sonra açıqlamadan aydın olur ki, Criminalaz.com və Bastainfo.com saytlarına məlumatların yerləşdirilməsinə məsul olan vəzifəli şəxslər günahlandırılır və əvvəllər onlara iki dəfə xəbərdarlıq edildiyi üçün artıq bu dəfə həmin şəxslərə Cinayət Məcəlləsinin 313-cü (vəzifə saxtakarlığı, yəni vəzifəli şəxs tərəfindən informasiya resurslarına bilə-bilə yalan məlumatların daxil edilməsi) maddəsi ilə cinayət işi başlanır, ibtidai istintaqın aparılması Bakı Şəhər Prokurorluğuna tapşırılır.

Eyni zamanda açıqlamadan aydın oldu ki, Criminalaz.com və Bastainfo.com saytlarından əlavə Topxeber.az və Fia.az saytlarına girişin məhdudlaşdırılması və digər məhdudiyyətlərin tətbiqi üçün Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyinə müraciət edilıb. Hazırda bu 4 sayta giriş məhdudlaşdırılıb.

Ölkədə hər kəsi narahat edən ağır cinayət hadisəsi baş verib. Ölkənin ikinci böyük şəhəri olan Gəncənin birinci adamına azı 5-6 polisin əhatəsində ikən odlu silahdan atəş açılıb. İcra başçısı Elmar Vəliyev və onun qeyri-rəsmi mühafizəçisi (qeyri-rəsmi ona görə ki, “Yerli icra hakimiyyətləri haqqında əsasnamə”nin təsdiq edilməsi barədə prezidentin 6 iyul 2012-ci il tarixli fərmanında Gəncə İcra Hakimiyyəti üçün cəmi 55 ştat nəzərdə tutulub və həmin sənəddə mühafizəçi ştatı yoxdur) Qasım Aşbazov yaralanıb. Baş Prokurorluğun 3 iyul tarixli press-relizində də göstərilir ki, onların səhhəti qənaətbəxşdir. [1] Yəni yüngül yaralanıblar. (O ayrı məsələdir ki, qənaətbəxş nə deməkdir və vurulan şəxsin durumu kim üçün qənatəbəxş hesab edilir…)

Belə bir hadisədən sonra cəmiyyətdə və onun aynası olan mediada ictimai müzakirələrin aparılması, məsələnin təhlil edilməsi, müxtəlif versiyaların səsləndirilməsi qədər təbii heç nə ola bilməz. Rəsmi qurumların, rəsmi şəxslərin gün ərzində bir-birini təkzib edən ziddiyyətli açıqlamalar yaydığı bir vaxtda məlumat mənbələrinə çıxışı məhdud olan, ciddi informasiya ilə təmin olunmayan, informasiyasızlıqdan əziyyət çəkən mediadan yüksək peşəkarlıq tələb etmək, hətta onu qəsdən yalan yaymaqda təqsirli bilmək azından qüsurlu davranışdır, belə davranışı birmənalı qarşılamaq mümkün deyil.

Hadisədən dərhal sonra BBC-yə açıqlama verən prezidentin ictimai-siyasi məsələlər üzrə köməkçisi hadisəni sıradan kriminal hadisə kimi qiymətləndirmiş,[2] “Bununla bağlı narahatlığa əsas yoxdur. Elmar Vəliyevin vəziyyəti yaxşıdır. Mühafizəçisi xəsarət alıb. Söhbət adi kriminal hadisədən gedir” demişdi. Yalnız iyulun 11-də[3] BBC-yə ilkin qiymətləndirmədə yanıldığını və hadisənin terror hadisəsi olduğunu deyərək əvvəlki açıqlamasına düzəliş etmişdi. Bu təkzib Baş Prokurorluğun mediaya xəbərdarlığından 2 gün sonra baş verib.

Hadisədən bir gün sonra DİN-in iki fərqli açıqlaması yayıldı.

Birincidə sui-qəsddə təqsirli bilinən Yunus Səfərovun işgəncəyə məruz qaldığına dair görüntülərin saxta olduğu deyilir. Nazirliyin mətbuat xidməti bildirir ki, sosial şəbəkələrdə yayılan görüntülər həqiqəti əks etdirmir: “Kimlərsə sensasiya xətrinə başqa adama məxsus fotonu sosial şəbəkələrdə paylaşaraq həmin görüntülərin Gəncədə məlum cinayəti törədən şəxsə aid olduğunu iddia edir. Bir daha qeyd edirik ki, Gəncədə baş verən silahlı insidentlə bağlı cinayət işi başlanıb, cinayəti törədən şəxs isti izlərlə tutularaq istintaqa təhvil verilib və hazırda istintaq altındadır. Ona hər hansı işgəncə verilməsi barədə iddialar əsassız və absurddur”.

İyulun 5-də yayılan ikinci məlumatda[4] DİN sözcüsü Ehsan Zahidov APA vasitəsilə birinci açıqlamanı təkzib edərək şəkildəki şəxsin Yunis Səfərov olduğunu qəbul edir və onun üzərindəki zədə izlərinin tutularkən baş verdiyini söyləyir. “O ki qaldı onun sosial şəbəkələrdə yayılmış fotosuna, bəli, Yunis Səfərov cinayəti törətdikdən sonra həmin ərazidə xidmətdə olan polis əməkdaşları onun tutulması üçün dərhal hərəkətə keçib. Bu zaman silahlı cinayətkar polisə müqavimət göstərib. Belə olan halda polis güc tətbiq edib, onu vuraraq yerə yıxıb. Fotoda əks olunan xəsarətlər də həmin zaman onun aldığı xəsarətlərdir“.

Halbuki Baş Prokurorluğun 3 iyul tarixli press-relizində Səfərovun müqavimət göstərdiyinə dair hər hansı qeyd yoxdur və bu press-reliz DİN-in 5 iyul məlumatını təkzib edir: “Сinayəti törətmiş 1983-cü ildə Gəncə şəhərində anadan olmuş Yunis Səfərov dərhal həmin ərazidə xidmət aparan polis əməkdaşları tərəfindən tutulub tərksilah edilmişdir”.

Hadisəyə sadəcə rəsmi qurumlar deyil, rəsmi şəxslər, siyasətçilər də müxtəlif, hətta rəsmi mövqeyi təkzib edən münasibət açıqlamaqla medianı ciddi yanıltdılar. Məsələn, Milli Məclisin ictimai birliklər və dini qurumlar komitəsinin rəhbəri, hakim Yeni Azərbaycan Partiyasının icra katibinin müavini Siyavuş Novruzov hadisəni təxribatla və ya terrorla əlaqələndirməyin yersiz olduğunu bildirərək belə iddiaları hətta təxribat adlandırmış, onun dinlə əlaqəsini istisna etmişdi. Xüsusilə dini sahəyə aid siyasətin formalaşmasında ən üst siyasi qatda olan birinin bilgisi hər halda media üçün etibar ediləcək mənbələrdəndir.

Digər deputat Fəzail Ağamalı hadisəni “Yeni Müsavat” qəzetinə qiymətləndirərkən: “Bütün Azərbaycan cəmiyyətinə bəllidir ki, Elmar Vəliyev istər Yevlaxda, istərsə də Gəncədə məmur olanda bu cür davranışlar edib. Bu barədə internet resurslarında yayılan videoları izləmək kifayətdir. Əlbəttə ki, bu, Azərbaycan məmuruna yaraşan davranış deyil, hansı ki, sonda bu cür olaylara gətirib çıxarır” deyərək hadisəni birbaşa məmur özbaşınalığının nəticəsi kimi təsvir etmişdi.

Bütün bunlardan sonra sadəcə 3-4 internet resursunu qeyri-peşəkarlıqda, yalan məlumat yaymaqda günahlandırıb cinayət məsuliyyətinə cəlb etmək – media azadlığının mahiyyətini bilməmək və ona qəsd etmək kimi qiymətləndirilə bilər. Cinayət Məcəlləsinin 313-cü (vəzifə saxtakarlığı, yəni vəzifəli şəxs tərəfindən informasiya resurslarına bilə-bilə yalan məlumatların daxil edilməsi) maddəsində “dövlət məmurları istisna olmaqla” sözü yoxdur. Yəni vəzifəli şəxslərin yalan məlumatları yayması baş veribsə, bu, Prezident Administrasiyasından tutmuş DİN-in mətbuat xidmətinədək, deputatlaradək baş verib. O zaman nədən sadəcə media resursları haqqında cinayət işi açılır?

Üstəlik, ”KİV haqqında” qanunun 62-ci maddəsi “Məsuliyyətdən azad edilmə halları”nı açıq göstərib:

Kütləvi informasiya vasitəsində yayılmış həqiqətə uyğun olmayan məlumat:

1) rəsmi dövlət orqanları və ya onların mətbuat xidmətləri tərəfindən yayılmışdırsa;

2) informasiya agentliklərindən və ya idarə, müəssisə, təşkilat, siyasi partiya və ictimai birliklərin mətbuat xidmətlərindən alınmışdırsa;

3) digər kütləvi informasiya vasitəsindən götürülmüş və təkzib olunmamışdırsa;

4) Milli Məclis deputatlarının, dövlət orqanlarının, bələdiyyələrin, idarə, müәssisә, təşkilat və ictimai birliklərin nümayəndələrinin, habelə siyasi xidmətlərin və vəzifəli şəxslərin rəsmi çıxışlarında olduğu kimi təkrar edilmişdirsə;

5) canlı yayımla efirə gedən çıxışlarda deyilmişdirsə, yaxud bu Qanuna müvafiq surətdə redaktə edilməli olmayan mətnlərdə getmişdirsə, redaksiya (məsul redaktor), eləcə də jurnalist buna görə məsuliyyət daşımır.

İttiham olunan resurslardan Bastainfo.com məhz başqa mənbədə yayılan və təkzib olmayan məlumatı olduğu kimi yaydığına görə məsuliyyətə cəlb edilib.

Prokurorluğun 9 iyul tarixli bəynatında bir abzas xüsusi diqqət çəkir. Həmin abzasda cinayətkarlığa qarşı mübarizə sahəsində hüquq mühafizə orqanları tərəfindən görülən işlərin üzərinə kölgə salmaq məqsədilə bilə-bilə yalan məlumatlar yayıldığı vurğulanır. Halbuki bu məlumat yayılandan bir gün sonra məhz hüquq mühafizə orqanları tərəfindən tədbirlərin yetərli olmadığı, yaxud təhlükənin düzgün qiymətləndirilmədiyi səbəbindən iki yüksək vəzifəli polis əməkdaşı həyatını itirdi. Əgər medianı yazdığına görə təqib etməyib, yazılanlara diqqət yetirilsəydi və önləyici tədbirlər daha diqqətlə hazırlansaydı bəlkə də iki polis ailəsi bu gün bu acını yaşamırdı. Odur ki, medianı rahat buraxmaq lazımdır. Medianın funksiyası ictimai nəzarət həyata keçirmək, “gözətçi köpək” funksiyasını icra etməkdir. Zamanında təhlükəni hiss edən köpəyin səsini yüksəltməsindən narahat olub, onu təcrid etmək yox, təhlükəni aradan qaldıracaq tədbirləri görmək lazımdır.

[1] http://genprosecutor.gov.az/news/5/1883/respublika-bas-prokurorlugunun-daxili-isler-nazirliyi-ve-dovlet-tehlukesizliyi-xidmetinin-metbuat-xidmetlerinin-m-e-l-u-m-a-t-i

[2] https://www.bbc.com/azeri/azerbaijan-44705521

[3] https://www.bbc.com/azeri/azerbaijan-44793566

[4] http://apa.az/xeber-az/hadise/ehsan-zahidov-yunis-seferov-zerersizlesdirilerken-xesaret-alib-9828.html

 https://novator.az/2018/07/14/niyə-hədəf-mediadir/